ص: 2

7. ابن خلدون (732 _ 806 ه . ق)20

8. اگوست کنت (1798 _ 1857 م)22

9. علاّمه طباطبایی (1281 _ 1360 ه . ش)23

10. علامه شهید مرتضی مطهری (1299 _ 1358)24

قوام زندگی اجتماعی (جامعه)25

فرهنگ در لغت و اصطلاح26

تمدن و نسبت آن با فرهنگ29

ارزش ها، بنیان فرهنگ31

تعریف ارزش ها32

تفاوت ارزش ها36

ضعف ها و کاستی های ارزش های اجتماعی40

ویژگی های ارزش های دینی41

1. ثبات و دوام42

2. طراوت و بالندگی43

3. قداست ارزش های دینی43

4. انسجام بخشی ارزش های دینی46

5. ارزش های دینی مطلق است48

ص: 4

ارزش ها در تقسیمی دیگر49

فصل دوم: انحراف و کج روی در دیدگاه های اجتماعی51

پرسش اساسی51

1. دیدگاه مکتب کلاسیک54

2. دیدگاه های زیست شناختی59

الف) پیش زمینه های مربوط به ساختار جسمی65

ب) ناهنجاری های مغزی65

ج) نارسایی های ذهنی65

د) تفاوت های موجود در دستگاه عصبی غیر ارادی66

ه.) تفاوت های فیزیولوژیک:66

و) تفاوت های ناشی از شخصیت و مزاج66

3. دیدگاه های روان شناختی67

اختلال های شخصیتی و کج روی73

4. دیدگاه های جامعه شناختی76

الف) تبیین های ساختی _ کارکردی77

1. نظریه بی هنجاری79

2. الگوی جرم عقلانی82

ب) تبیین های خرده فرهنگی83

اشاره

ص: 5

1. نظریه فرهنگ فقر84

2. الگوی باندهای جوانان بزهکار86

ج) دیدگاه تضاد88

5. دیدگاه های روان شناختی اجتماعی91

الف) نظریه های کنترل92

ب) نظریه های یادگیری94

ج) رویکرد کنش متقابل95

نکته96

فصل سوم: نظریه برگزیده98

عوامل نادیده گرفتن ارزش ها100

1. عدم شناخت و آگاهی100

مؤثرترین شیوه پیش گیری103

عوامل مؤثر در جامعه پذیری104

مدرسه105

گروه های همسالان105

رسانه های جمعی106

نقش خانواده در فرهنگ پذیری107

انواع خانواده112

الف) خانواده های آزادی طلب113

ب) خانواده های سهل انگار113

ج) خانواده های سخت گیر و مستبد114

خانواده در عصر صنعتی115

والدین و رسالت ارزشی آنان118

الف) مرحله انس دینی119

ب) مرحله عادت دینی120

ج) مرحله معرفت دینی120

د) مرحله شاکله دینی122

ه. ) مرحله خود جوشی دینی123

2. تخلف نخبگان (خواص)123

3. تعارض هنجارها134

4. نبود نظارت اجتماعی138

پی آمدهای ترک نظارت اجتماعی در آیات و روایات142

1. ترک نظارت اجتماعی موجب نکوهش الهی می شود. قرآن می فرماید:143

2. ترک کنندگان نظارت اجتماعی از حیات واقعی برخوردار نیستند. امیر مؤمنان علی علیه السلامدر روایتی می فرماید.............................................................................143

3. دین داری ترک کنندگان نظارت، واقعی نیست. هر که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورد، از دین واقعی برخوردار نیست. امام باقر یا امام صادق علیهماالسلامدر حدیثی می فرماید:143

5. ترک این فریضه، ذلت و خواری می آورد. امام باقر علیه السلام فرمود:144

6. ترک کنندگان شریک جرم گناه کار هستند. امام صادق می فرماید:144

7. موجب تسلط اشرار می گردد. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:145

ص: 7

5. اجرا نشدن صحیح قانون مجازات146

الف) دنیوی بودن کیفر جرایم:147

ب) لزوم علنی بودن کیفر147

6. فقر و تنگ دستی150

بخش دوم154

نقش رسانه ها در انحراف ارزش ها154

فصل اول: اهمیت وسایل ارتباط جمعی155

ارتباط چیست؟157

اشاره

انواع ارتباطات158

1. انواع ارتباط از لحاظ رسانه های مورد استفاده159

الف) ارتباط کلامی159

ب) ارتباط غیر کلامی:159

2. انواع ارتباط از لحاظ تعداد افراد درگیر159

اشاره

ص: 8

رسانه و ویژگی های آن159

الف) روزنامه:160

ب) رادیو:161

ج) تلویزیون:161

د) سینما:163

کارکردهای رسانه های جمعی163

1. کارکرد فرهنگی:164

2. کارکرد سیاسی:164

3. کارکرد اطلاعاتی:165

4. کارکرد تفریحی:165

رسالت رسانه های گروهی166

مطبوعات و ارزش ها168

رسالت مطبوعات168

حدود مطبوعات169

فصل دوم: نقش مطبوعات وابسته در انحراف ارزش ها171

سینما و ارزش ها180

سیر تنزّل ارزشی سینما182

ص: 9

فصل سوم: تلویزیون و ارزش ها189

نمایش های تلویزیونی و ارزش ها191

الف) سریال سایه همسایه ها، قسمت 9، سال 1365192

ب) سریال مهمان، قسمت 2، سال 70.193

ج) سریال باغ گیلاس، قسمت 8، سال 1372.193

یادآوری ها197

نتیجه تحقیق199

بخش سوم207

با برنامه سازان207

درآمد208

معرفی سوژه ها209

مهدی شناسی:209

احیای ارزش های دینی211

ایثار و از خودگذشتگی:211

صداقت:212

احیای نماز، ستون دین213

محورهای قابل بررسی کارشناسان214

پرسش های کارشناسی214

ص: 10

کتاب نامه .........................................................................................217

نشریه ها221

روزنامه ها221

ص: 11

فرهنگ را به ارزش ها می دانند و معتقدند که ارزش ها، هویت و قوانین ویژه اجتماعی را می سازند. در حقیقت، ارزش ها، چراغ هدایت رفتار و سازمان دهنده، دیگر عناصر فرهنگی اند. از این نظر، توجه عمیق به آنها و مبارزه با آسیب های احتمالی آن از ارزش ویژه ای برخوردار است؛ چرا که هیچ جامعه ای بدون وجود ارزش ها که ارکان فرهنگ هر جامعه است، پایدار نمی ماند و به هر سنتی که ارزش ها آسیب ببیند، به همان نسبت نیز حیات اجتماعی به مخاطره می افتد. این نیز بدان دلیل است که نبود یا نقصان ارزش ها موجب سردرگمی و توقف رفتار فردی و جمعی خواهد شد.

فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمین شمس الله مریجی با درک این مسئله در صدد است عوامل مؤثر در انحراف از ارزش ها را جست وجو کند و وظایف متولیان فرهنگی به ویژه صدا و سیما را که از نظر تأثیرگذاری جایگاه ویژه ای در رسانه ها دارد، برشمارد. با سپاس از تلاش های محققانه ایشان، امید می رود یافته های پژوهشی نویسنده، در جهت تقویت و تحکیم ارزش ها به کار آید.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 13

او را به گزینش حیات جمعی وادار کرده باشد. اگرچه عده ای زندگی اجتماعی را زاییده ضرورت و احتیاج دانسته اند، ولی این دو دسته، براین واقعیت اتفاق نظر دارند که زندگی گروهی در قالب جامعه، نقش برجسته و تأثیر گذاری بر رشد و تحول شخصیت انسانی انسان داشته و دارد؛ هرچند در تعیین میزان تأثیر جامعه اختلاف رأی دارند. گروهی براین گمان پای می فشارند که افراد انسانی در حکم یاخته ها و اعضایی اند که تنها سازنده پیکر جامعه اند، ولی ماهیت انسانی انسان در ظرف جامعه و زندگی اجتماعی تحقق می یابد و انسان فرآورده جامعه است و همه انسانیت خویش را از جامعه دریافت کرده است. در مقابل برخی دیگر نیز بر این باورند که جامعه جز جمع جبری افراد نیست و تنها در به فعلیت رساندن قوای فطری انسان سهیم است؛ یعنی زندگی جمعی، این فرصت را به آدمی می دهد تا بتواند داشته های خدادای اش را به منصه ظهور برساند و آنچه در فطرت دارد شکوفا کند.

به هر حال، همگان براین حقیقت اعتراف دارند که بروز و ظهور توان مندی های انسانی، تنها در ظرف جامعه و زندگی گروهی، امکان پذیر خواهد بود، ولی پرسش اساسی این است که در کدام جامعه و در چه شرایطی این امکان فراهم خواهد بود؟ در جامعه ناآرام و در جمع نامساعد، امکان بروز رفتار تکاملی و انسانی انسان از میان خواهد رفت. ازاین رو، «امنیت» اساسی ترین شاخصی است که برای بقای جامعه و بروز رفتار انسانی، لازم و ضروری است. وجود آن نیز به رفتار مطابق با ارزش ها و هنجارهای مقبول و حاکم بر جامعه وابسته است. اساساً بدون رعایت

ص: 15

و انطباق رفتار با ارزش ها، جامعه قدرت ادامه حیات ندارد؛ چون قوام هر جامعه ای به ارزش های آن جامعه است. نادیده گرفتن ارزش ها، پی آمدهای ناگواری خواهد داشت و ناگوارتر آن گاه است که ارزش های حاکم در جامعه، ارزش های الهی باشد که در این صورت، با نادیده گرفتن آن، نه تنها امنیت مادی، بلکه امکان بروز رفتار معنوی از میان می رود و به طبع ظهور کمالات انسانی را نیز به خطر می اندازد. از آن جا که در هر جامعه ای هستند افرادی که ارزش های حاکم برآن را نادیده می گیرند و رفتاری خلاف آن انجام می دهند و آرامش و سلامت جامعه را خدشه دار و امنیت انسانی و اجتماعی را کم رنگ می کنند، بر پژوهشگران اجتماعی فرض است تا در جهت شناخت و شناساندن عوامل و زمینه های پیدایش رفتارهای انحرافی بکوشند و دستاورد علمی خود را در اختیار تشنگان حقیقت و مسئولان امنیت قرار دهند.

در این تحقیق کوشیده ایم از آموزه های دینی و اطلاعات جامعه شناختی، مسئله یاد شده را بررسی کنیم تا تلاشی هر چند ناچیز در جهت ایجاد سلامت اجتماعی و بروز کمالات انسانی، به بار نشانده باشیم.

انشاء اللّه

ص: 16

این که انسان موجودی اجتماعی است و برای دست یابی به کمال مطلوب و سعادت مادی و معنوی خود ناگزیر است که زندگی گروهی در قالب «جامعه» را برگزیند، همواره مورد تأکید حکیمان و اندیشمندان گذشته و حال بوده و هست. ازاین رو، گفت وگوها در این زمینه بر محور علت این گزینش بوده است؛ به گونه ای که برخی بر نیازهای مادی یا ضرورت بیرونی و گروهی بر نیاز معنوی یا ضرورت طبعی تأکید کردند. در اینجا به برخی از این دیدگاه ها اشاره می کنیم:

یکدیگر(1).

جامعه، ممکن الوصول نیست؛ برای این که وی موجود اجتماعی است و نمی تواند در ورای جامعه مدنی، خویشتن خویش را بازیابد(1).

مطلب در جای دیگر می نویسد:

«روشن است که انسان از دیگر حیوانات در این موضوع، متمایز می گردد که اگر تنها زندگی خود را بخواهد اداره کند، بدون آن که دیگری او را در تأمین نیازهای ضروری اش یاری دهد، زندگی اش به خوبی نخواهد گذشت و هر انسانی ناچار است در تأمین نیازمندی هایش به خود اکتفا نکند، بلکه با فرد یا افراد دیگری از هم نوعانش نیاز خود را برآورده سازد؛ چنان که آن دیگری نیز با کمک اولی نیاز خود را تأمین کند؛ مثلاً یکی سبزی برای دیگری می کارد و آن دیگری نان برای او تهیه می کند. یکی خیاطی می کند و دیگری سوزن برای خیاط می سازد تا آن که با اجتماع یکدیگر امورشان به حد کفایت رسد. به همین جهت، افراد بشر به ناچار شهرها و اجتماعات را پدید آورند». (1)

معنی یافته شود براین وجه که هزار شخص کار کن بباید تا یک شخص لقمه ای نان در دهن تواند نهاد... و چون وجود نوع بی معاونت صورت نمی بندد و معاونت بی اجتماع محال است، پس نوع انسان بالطبع محتاج بود به اجتماع و این است معنی آنچه حکما گویند: «الانسان مدنی بالطبع یعنی محتاج بالطبع الی الاجتماع».(1)

خوراک یک روز نان گندم را در نظر بگیریم مگر با تلاش و کارهای فراوان از قبیل آرد کردن، خمیر کردن و پختن فراهم نمی شود... محال است قدرت یک فرد انسان برای انجام همه این کارها یا بخشی از آنها کافی باشد. پس چاره ای نیست جز این که توانایی های افراد بسیاری از بنی نوع بشر گرد هم آیند تا هم برای آن فرد و هم برای دیگر هم نوعانش خوراک فراهم شود و در نتیجه تعاون و همکاری، به اندازه ای که نیاز انسان را کفایت کند، برای تعدادی، چندین برابر آنان غذا به دست آید. همچنین هریک از افراد انسان در دفاع از خود به کمک بنی نوع خود محتاج است؛ زیرا هنگامی که خداوند طبیعت حیوانات را مقرر ساخت و توانایی ها را بین آنها تقسیم کرد، به بسیاری از حیوانات در جنبه قدرت و توانایی بهره بیشتر و کامل تری از انسان عطا فرمود؛ مثلاً توان اسب بسیار زیادتر از انسان است... و چون ستیزه و دشمنی در حیوانات طبیعی است، برای هر یک، عضوی به منظور دفاع از تجاوز دیگران قرار داد و برای انسان به جای آن، فکر و دست را آفرید... پس قدرت یک انسان تاب مقاومت در برابر قدرت یک حیوان به ویژه حیوانات درنده را ندارد و بشر به طور کلی از دفع تجاوز حیوانات به تنهایی ناتوان است، لذا در تمام این امور چاره ای جز همکاری با بنی نوع خود ندارد و مادامی که تعاون و همکاری نباشد، نه غذا و خوراکی برایش فراهم می شود و نه دفاع از امنیت برای او ممکن خواهد شد... در نتیجه، در طول حیات، نابودی شتابان به سراغش می آید و نوع بشر منقرض می شود...؛ لذا این حیات

ص: 23

اجتماعی برای نوع انسان ضروری است».(1)

چنین اندیشه ای هستند و استخدام صرف و یک طرفه در این مورد قابل پیاده شدن نیست، بلکه باید در برابر تقاضای استخدام دیگران خود نیز به استخدام ایشان درآید و بدون چنین استخدام دو طرفه امکان بهره گیری از انسان های دیگر و اعمال غریزه استخدام میسر نیست. ازاین رو، به ناچار به تعاون و همکاری و به تعبیری زندگی اجتماعی تعاونی برپایه تقسیم کار تن می دهد. والاّ اگر انسان بتواند بدون بهره دهی به دیگران، از آنان بهره گیرد، چنین خواهد کرد و بردگی و نظایر آن مصداق، چنین طبع لجام گسیخته است».(1)

اجتماعی را فراهم ساخته است.(1)

اساسا، اندیشمندی نیست که زندگی اجتماعی را ضروری نداند و بر سعادت بخشی جامعه تأکید نداشته باشد. احکام و دستورات فراوانی که در دین اسلام درباره حفظ و سلامت جامعه آمده، همه نشان از ضرورت زندگی جمعی در اسلام دارد. اگر شهید مطهری، امر به معروف و نهی از منکر را اصل اصیل اسلام و ضامن بقای آن می داند، (2)و اگر قرآن کریم، مسلمانان را به دلیل امر به معروف و نهی از منکر بهترین امت برمی شمارد، بدان جهت است که اصل وجود جامعه و زندگی اجتماعی را پذیرفته و دل نگران حفظ و سلامت آن است. ازاین رو، نظارت اجتماعی را از واجبات و فروع دین می داند و امر به معروف و نهی از منکر را بر هر مسلمانی واجب کرده است.

حال که زندگی اجتماعی امری ضروری و وجود جامعه نیز واقعیتی انکارناپذیر است، قوام جامعه به چیست؟ و چه عاملی باعث دوام و استمرار وجود جامعه است؟

و منحصر به فرد است، چه عاملی توانسته چنین افرادی را کنار هم گرد آورد و با کنش متقابل، زندگی گروهی را در قالب جامعه، شکل ببخشد. قوام جامعه و زندگی اجتماعی به چه چیزی است؟

به اعتقاد دانشمندان علوم اجتماعی، فرهنگ تنها عاملی است که می تواند افراد متعدد را کنار هم قرار دهد و مانند ملاطی، خشت های اجتماعی را روی هم چیند و بنایی به نام جامعه به وجود آورد؛ زیرا افراد مختلف الشخصیه و متعدالرأی، تنها در پرتو فرهنگ عامه که غالب افراد، آن را پذیرفته اند، می توانند ارتباطات و مناسبات میان خویش را سامان بخشند. ازاین رو، می گویند: تفکیک فرهنگ و جامعه، تنها به لحاظ مفهومی است وگرنه در واقع، از هم جدا نیستند.

آنتونی گیدنر، در کتاب جامعه شناسی دراین باره می نویسد:

«فرهنگ را می توان به لحاظ مفهومی از جامعه متمایز کرد، ولی ارتباط بسیار نزدیکی بین این مفاهیم وجود دارد. فرهنگ به شیوه زندگی اعضای یک جامعه معین مربوط می شود؛ جامعه، به نظام روابط متقابلی، اطلاق می گردد و افرادی را که دارای فرهنگ مشترکی هستند به همدیگر مربوط می سازد. هیچ فرهنگی نمی تواند بدون جامعه، وجود داشته باشد؛ همان گونه که هیچ جامعه ای، بدون فرهنگ وجود ندارد. بدون فرهنگ، نه زبانی خواهیم داشت و نه هیچ گونه احساس خود آگاهی و توانایی تفکر یا تعقل ما نیز به شدت محدود خواهد بود». (1)

ص: 28

که فرهنگ آرایش جان بود

زگوهر سخن گفتن آسان بود

گهر بی هنر زار و خوار است و سست

به فرهنگ باشد روان تندرست(1)

برهان قاطع لغت فرهنگ را چنین معنا می کند: «بر وزن و معنای فرهنج است که علم و دانش و عقل و ادب و بزرگی و سنجیدگی باشد. شاخ درختی را نیز گویند که در زمین خوابانیده، خاک بر روی آن بریزند تا از جای دیگر سربرآورد. کاریز آب را نیز گفته اند».(2)

تا این اواخر واژه فرهنگ به وزارت آموزش و پرورش اطلاق می شد؛ چون آن را به معنای علم و دانش می گرفته اند. کلمه فرهنگ با مفهومی روشن فکری و طبقاتی، مترادف کلمات مبادی آداب، باریک اندیش، باسواد، اهل مطالعه، خوش مشرب، آشنا با آداب و رسوم خواص و مودب و دارای خصایل اخلاقی نیز به کار می رود.

(1)

اما معنای اصطلاحی فرهنگ، چنان چه بیان شد، یکی از جنجالی ترین مفاهیمی است که سالیان طولانی در میان دانشمندان علوم اجتماعی و انسانی مورد بحث قرار گرفته است و نتیجه اش ارائه تعاریف بی شمار بوده است. جولیوس گولد، این تعاریف را در شش دسته مهم تشریحی، تاریخی، هنجاری،

ص: 30

روان شناختی، ساختاری و تکوینی، دسته بندی کرده است.(1)

شایع ترین تعریفی که از فرهنگ ارائه شده و بیشتر جامعه شناسان معاصر آن را پذیرفته اند، تعریفی است که بروس کوئن، جامعه شناس معاصر، ارائه داد: «فرهنگ به شیوه های زندگی که افراد یک جامعه می آموزند، در آن مشارکت دارند و از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد، اطلاق می شود».

وی در ادامه می گوید: «فرهنگ دارای سه عنصر شناختی، مادی و قواعد سازمانی است که جنبه شناختی اش، شامل ارزش ها، ایدئولوژی ها و دانش ها و جنبه مادی فرهنگ، شامل مهارت های فنی، هنرها، ابزار و وسایل و اشیای مادی دیگری است که اعضای جامعه از آن استفاده می کنند و قواعد سازمانی فرهنگ شامل مقررات، نظام ها و آیین هایی است که انتظار می رود اعضای گروه، هنگام فعالیت های روزمره زندگی از آن پیروی کنند». (2)

با توجه به تعریف فرهنگ، مشخص می گردد که هیچ جامعه ای بدون فرهنگ، لباس وجود نخواهد پوشید. ازاین رو، جامعه شناسان قوام جامعه را به فرهنگ می دانند و تأکید دارند که افراد و گروه ها تنها در پرتو عناصر سه گانه فرهنگ است که می توانند ارتباطات و مناسبات میان خویش را سامان بخشند وبدین صورت جامعه پدیدار می گردد. حال که روشن گردید قوام جامعه به چیست، این پرسش مطرح می گردد که قوام و بنیان فرهنگ به کدام

ص: 31

یک از عناصر سه گانه مذکور است؟ پیش از پاسخ به این پرسش، اشاره ای کوتاه به تعریف تمدن و نسبت آن با فرهنگ سودمند خواهد بود.

حال آن که تمدن به حوزه خلاقیت انسانی مرتبط با فن آوری (تکنولوژی) و علم اشاره می کند». (1)

البته برخی از جامعه شناسان کوشیده اند معانی فرهنگ و تمدن را از یکدیگر مجزا کنند. چنین تمایزی را آنان با محدود کردن فرهنگ به جلوه های زندگی مانند دین، هنر، ادبیات و هدف های غایی اخلاقی اعمال می کنند. به این ترتیب، تمدن عبارت است از: «ساز و کار و سازمان کاملی که انسان طی تلاش خود جهت تسلط بر شرایط زندگی خویش تدبیر کرده است. تمدن، نه تنها نظام های سازمان اجتماعی ما، بلکه فنون کار و ابزارهای مادی ما را نیز شامل می شود». (2)

نویسنده کتاب فرهنگ و شبه فرهنگ براین باور است که: «با وجود ارتباط نزدیک فرهنگ و تمدن، دو تفاوت بین آن دو وجود دارد: نخست این که تمدن، بیشتر جنبه عملی و عینی دارد، ولی فرهنگ، بیشتر جنبه ذهنی و معنوی. اعتقادات و باورها (مذهبی یا غیر مذهبی) در قلمرو فرهنگ هستند؛ در حالی که تمدن، بیشتر ناظر به رفع نیازهای مادی انسان در اجتماع است؛

دوم این که تمدن، بیشتر جنبه اجتماعی و فرهنگ، بیشتر جنبه فردی دارد. تمدن تأمین کننده پیشرفت انسان در هیئت اجتماع است. فرهنگ، گذشته از این جنبه می تواند ناظر به تکامل فردی انسان باشد». (3)

محقق تأکید می کند تمدن و فرهنگ در عین مرتبط بودن به هم ملازم

ص: 33

یکدیگر نیستند؛ یعنی جوامعی هستند که دارای تمدن بالایی اند، ولی فرهنگ در آنها در پایین ترین درجه تنزل کرده است. به طور کلی مفهوم فرهنگ، وسیع تر و قدیم تر از تمدن است. بشر پیش از آن که براثر شهرنشینی به تمدن دست یابد، فرهنگی داشته است. نشانه اش همین آثار هنری است که از او به دست آمده و تاریخشان به چندین هزار سال پیش از شهرنشینی می رسد. براساس این واقعیت است که تایلور، زندگی انسانی را به سه مرحله توحش، جاهلیت و تمدن، طبقه بندی می کند و آغاز زندگی متمدنانه را مقارن با پیدایش خط می داند.(1) روشن است که پیش از مرحله تمدن، بشر دارای فرهنگ بوده است. البته هرچه جامعه بشری پیشرفته تر شده است، آمیختگی فرهنگ و تمدن نیز در آن بیشتر گردیده است.

شناختی فرهنگ می باشد که همان ارزش هاست و این بدان جهت است که قوام فرهنگ به ارزش هاست؛ زیرا جنبه مادی و قواعد سازمانی فرهنگ، مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر جنبه شناختی، به ویژه ارزش ها هستند. ارزش ها در حقیقت، چراغ هدایت رفتار و سازمان دهنده دیگر عناصر فرهنگی هستند. این واقعیت را می توان در تعریفی که از ارزش ها ارائه می دهند، به خوبی مشاهده کرد. به همین منظور در این جا به تعریف ارزش ها می پردازیم.

آنها وابسته نیست، بلکه واقعیت آن است که بیش تر از نظر مردمی که به آن معتقدند، درست و حقیقی جلوه می کند.

بیشترین کوشش های مربوط به تعریف این اصطلاح از سوی جامعه شناسان و انسان شناسان صورت گرفته است. مراد از ارزش در کاربرد جامعه شناختی، معیارهای مشترک فرهنگی است که براساس آن ربط اخلاقی و زیبایی شناسی موضوعات، نگرش ها و آرزوها و نیازها را می توان با هم سنجید و مورد داوری قرار داد. نزد کسانی که در مجموعه ای از چنین معیارهایی سهیم اند، این باور وجود دارد که این معیارها معتبرند و باید در ارزش گذاری هر موضوعی به کار گرفته شوند؛ یعنی آن را به نیازها، آرزوها و نگرش ها مرتبط می سازد و در ارزیابی هر موضوعی به کار گرفته می شود. به این معنا که ربط آنها با موضوع یا موضوعات دیگر را مقایسه می کند.(1)

نویسنده کتاب انقلاب، مطبوعات و ارزشها حدود بیست تعریف از ارزش ها را نام برده است که در اینجا به چند مورد از آنها اشاره می کنیم: «ارزش عبارت است از اندیشه ها و تصورات از آنچه یک فرهنگ خاص به آنها به عنوان خوب یا بد، متمایل یا غیر متمایل توجه دارد». در تعریف دیگر، «ارزش آن چیزهایی است که افراد به صورت الزام، عبادت، لذت و... به آن تمایل دارند و می خواهند».

«ارزش عبارت است از ترکیبی از ایده ها، نگرش ها که طیف هایی را برای رجحان غرض ها و اعمالی که برای دستیابی به اهداف مورد نظر لازم است،

ص: 36

در اختیار ما قرار می دهد».(1)

با توجه به تعاریف متعدد، تعریفی که بیشتر به هدایت گری ارزش ها اشاره دارد، تعریف بروس کوئن است. ایشان در تعریف ارزش ها می نویسد: «ارزش ها باورهای ریشه داری اند که گروه اجتماعی، هنگام پرسش درباره خوبی ها و بدی ها و کمال مطلوب به آن رجوع می کند».(2)

با توجه به تعریف ارزش ها، می توانیم قوام فرهنگ را به ارزش ها بدانیم؛ چون جامعه که در حقیقت چیزی جز تجسم ارتباطات افراد و کنش های آنان با یکدیگر نیست، تنها با تکیه بر فرهنگ شکل می گیرد و آنچه شکل دهنده پایه های نظام رفتاری افراد و یا به تعبیر جامعه شناسان، تعیین کننده حدود رفتار و افعال فرد(3) است، همان ارزش هاست. ازاین رو، بنیان فرهنگ بر همان جنبه شناختی اش یعنی ارزش ها نهاده شده است و ارزش ها نه تنها هویت فرهنگ، بلکه هویت هر جامعه ای را شکل بخشیده و سمت و سو می دهد؛ چون جامعه، همان جمع جبری افراد است و ارزش ها نیز درونی ترین لایه های شخصیت انسان ها هستند. به گفته یکی از محققان، «شناخت مطلوب و واقعیت غایی هرکس منوط به شناخت ارزش ها و گرایش های ارزشی اوست. ارزش ها به عنوان شکل دهنده پایه های نظام رفتاری افراد، دارای بیشترین تأثیر در کنش های آنها بوده، در بعد روانی و فردی، مهم ترین منبع

ص: 37

برای جهت گیری و درک و شناخت از خود و در بعد اجتماعی مجموعه ای از عقاید و نگرش ها هستند که فرد، طی فرایند جامعه پذیری، آنها را به دست می آورد و خود را با قواعد و هنجارهای جامعه هماهنگ می سازد».(1)

لازم به یادآوری است ارزش های مورد بحث در این جا، با رویکرد جامعه شناختی مورد نظر است، نه رویکرد روان شناختی؛ چون جامعه شناسان به انواع رفتاری که از گروه ها یا دسته هایی از اشخاص، تنها در ارتباط آنها با نظام های اجتماعی صادر می شود، توجه دارند، ولی روان شناسان اجتماعی به تمام جنبه های رفتار فرد در جامعه توجه دارند که به چارچوب مشخصی برای نظام یا سازمانی مشخص، محدود نمی شود. بنابراین، روان شناسی اجتماعی توجه خود را به ویژگی های فرد، استعدادها و پاسخ های وی به روابط او با دیگران متمرکز می کند. ازاین رو، جامعه شناسان با ارزش های گروهی سر و کار دارند؛ در حالی که بیشترین توجه روان شناسان با ارزش های فردی و تعیین حد و مرز آن، چه از نظر روانی یا اجتماعی و جسمانی، معطوف است.(2)

گروهی و کنش و واکنش های متقابل نیست که این موضوع، تنها با وجود ارزش ها میسر خواهد بود.

ولی خطای بزرگ و فاحشی که تقریبا عموم روان شناسان، جامعه شناسان و روان شناسان اجتماعی، مرتکب شده اند این است که معتقدند همه ارزش های حاکم بر جوامع از یک سنخ و همه آنها ساخته بشری و وابسته به پذیرش غالب افراد جامعه است و ورای پسند و پذیرش جامعه واقعیتی ندارد. این دیدگاه که در نظریه اثبات گرایی (پوزیتیویستی) تجربه گرایان انگلیسی ریشه دارد، می پندارد که هیچ ارزشی در واقعیت ها ریشه ندارد. اشیاء نیز از آن نظر که انسان کمابیش آنها را می طلبد و بر آنها ارج می نهد، ارزشمند می شوند. ازاین رو، ارزشمند چیزی است که برای ما ارج و بهایی دارد و ما در جست وجوی آنیم. ارزش یک چیز با نظری که ما بدان می کنیم، «اضافی» و «نسبی» است؛ زیرا متناسب با اشتیاق و احتیاج و ترجیح و تقویم ماست و متغیر و ناپایدار است. مخلوق روح ما و تابع امیال و آرای ماست؛ بی آن که هیچ گونه ثبات و قراری داشته باشد. به گفته اسپینوزا _ فیلسوف هلندی _ ما شی ء را بدان سبب که خوب است نمی خواهیم، بلکه هرچیزی بدان سبب که ما آن را می خواهیم خوب است.(1)

براساس این گرایش نادرست است که بسیاری از متفکران علوم انسانی و اجتماعی براین باورند که هر پدیده ای که مورد خواست و پذیرش عامه مردم است، ارزش است. ازاین رو، از ارزش ها به ارزش های اجتماعی تعبیر

ص: 39

می کنند، ولی چنان چه گفته شد، این خطای فاحش و بزرگ آنان است و دلیل آن این است که ارزش ها (باید و نباید) را اموری اعتباری می دانند.

به گفته استاد مصباح یزدی، حقیقت این است که همه اعتبارات از یک مقوله نیستند، بلکه از این لحاظ که در حقایق و واقعیات خارجی و نفس الامری، اعم از طبیعی و ماوراء طبیعی ریشه دارند یا نه، به دو دسته کاملاً مجزا و متمایز تقسیم می شوند: دسته اول، اعتباریّاتی که از خاستگاه و پشتوانه حقیقی برخور دارند. به عقیده ما ارزش های دینی، ارزش های اخلاقی و بسیاری از ارزش های حقوقی از آن دسته ارزش هایی هستند که در واقعیت ها ریشه دارند و به اموری مانند سلیقه های فردی و قراردادهای اجتماعی وابسته نیستند. این دسته از ارزش ها، اموری نفس الامری اند که باید همچون حقایق ریاضی، منطقی، فلسفی و علمی کشف و عملی گردند. براین اساس، اشیاء (دست کم پاره ای از آنها) از آن نظر که در درون خود کمابیش مستحق طلب انسان و حائز قدر و قیمت اند، ارزشمند هستند. ارزش یک شی ء نظر ما را به سوی خود برمی گرداند و پرتویی از روشنایی آن به ما می تابد و شوقمان را برمی انگیزد. بنابراین، مطلق و غیر نسبی اند و از وقعی که ما بر آن بنهیم بی نیاز است؛ وجود خارجی دارد، ثابت است و از خارج به روح ما عرضه می شود. به قول ارسطو، چنان نیست که شی ء بدان سبب که ما آن را می خواهیم خوب باشد، بلکه بدان سبب که خوب است ما آن را می خواهیم.

برای نمونه، ارزش های اخلاقی از ارتباطات حقیقی بین افعال اختیاری انسان و کمالات تکوین نفس انسانی پدید می آیند. به بیان دیگر، همه

ص: 40

انسان ها، کمابیش، استعداد رسیدن به سلسله ای از کمالات حقیقی را دارند و هر فعل اختیاری به اندازه ای که وصول به آن کمالات را آسان یا دشوار کند، ارزش اخلاقی مثبت یا منفی خواهد داشت. این ارزش های اخلاقیِ حقیقی، با قوه عقل کشف می شوند و در موارد ناتوانی عقل، وحی بیان آنها را بر عهده می گیرد.(1) این گونه ارزش ها را ارزش های دینی می دانیم. (که دارای ویژگی های منحصر به فرد است؛ در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم).

دسته دوم، اعتباریاتی اند که از خاستگاه و پشتوانه حقیقی بی بهره اند و تنها در ذوق و سلیقه افراد ریشه دارند و ازاین رو، قراردادی اند. بود و نبود آنها به پذیرش همگانی وابسته است. ازاین رو، نسبی و ناپایدارند و جامعه انسانی به مقتضای سلیقه و خواست های خود آنها را می سازد. این دسته ارزش ها را که ارزش های اجتماعی می دانیم، ممکن است در جامعه ای دارای ارزش باشد و در جامعه ای دیگر از ارج و منزلتی برخوردار نباشد؛ حتی در درون یک جامعه مورد اعتنای قشر و یا گروهی باشد و گروهی دیگر آن را نپسندند؛ زیرا این گونه ارزش ها غالبا به دست گروهی خاص مانند کارگزاران و حاکمان اجتماعی یا گروه های ذی نفوذ که بر مجاری قانونگذاری نفوذ دارند، ترسیم می گردد و به اجرا گذاشته می شود؛ چون دولت ها و کارگزاران حکومتی با خط مشی ها و اهداف کلی خود، در ایجاد و تغییر ارزش ها و گرایش ها و باور داشت ها نقش تأثیر گذاری داشته و دارند.(2)

ص: 41

به این ترتیب، ارزش ها از لحاظ ریشه و منشأ پیدایش، متفاوت اند. اگر در تعریف ارزش ها گفته شود: باورهای ریشه داری که افراد گروه هنگام رو به رو شدن با پرسش درباره خوبی ها و بدی ها و امور مطلوب، به آن مراجعه می کند، این باورها گاه در اعتباریات صرف که مبتنی بر ذوق و سلایق افراد است، ریشه دارند که در این صورت، آن را اجتماعی می دانیم و ارزش های اجتماعی نام می نهیم و گاهی نیز ارزش ها، باورهایی هستند که در واقعیات نفس الامری ریشه دارند که تابع سلایق و امیال افراد نیست که آن را ارزش های دینی می نامیم.

نقص دیگری که متوجه ارزش های اجتماعی است، فراگیر نبودن و به عبارتی، عدم شمولیت آن است؛ زیرا گروهی خاص و یا در نهایت گروه کثیری از افراد جامعه آن را تدوین کرده اند. در این صورت، میل و خواسته همان گروه و دسته را در بر می گیرد و دیگر افراد جامعه را که اکثریت جامعه اند، نادیده می گیرد و این گروه کثیر تنها به رعایت ارزش های حاکم ملزم هستند، بدون آن که همه خواسته هایشان برآورده گردد. این واقعیت به نوبه خود، برناپایداری و ناهماهنگی اجتماعی می افزاید و جوامعی که با کمک ارزش های اجتماعی اداره می گردند، در خطر اضمحلال و تغییر هویت قرار دارند؛ چون هم بستگی گروهی ضعیفی در این جوامع وجود دارد؛ زیرا همه گروه ها و افراد اجتماع یکسان به اهداف و خواست های خود نمی رسند. انسجام اجتماعی زمانی نیرومند و پایدار است که ارزش های حاکم، قابلیت ارائه خواست ها و نیاز همه افراد را به صورت یکسان داشته باشد و ارزش های اجتماعی بدان جهت که تنها برآورنده نیاز و خواست ترسیم کنندگان و یا گروهی از پذیرفته گان آن ارزش هاست، توان ایجاد هم بستگی قوی را ندارد که این خود سبب تزلزل و ناپایداری در جامعه می گردد.

اما ارزش های دینی، آن دسته از باورهایی هستند که در واقعیات نفس الامری ریشه دارند که از طریق عقل و یا به کمک وحی کشف شده اند. ارزش هایی که در وحی ریشه دارند و از طریق انبیا به جوامع انسانی هدیه می شود. این ارزش ها ویژگی های منحصر به فردی دارند که به اختصار برخی از آنها را برمی شماریم:

پیش ازبیان ویژگی ارزش های دینی، بیان این نکته بایسته است که ارزش های دینی منشأ وحیانی دارد و با ارزش های اجتماعی متفاوت است، ولی این گونه نیست که به لحاظ مقبولیت نتواند صفت اجتماعی شدن را به دست آورد. به دیگر سخن، دینی بودن ارزش ها به معنای ناتوانایی آن در اجتماعی شدن نیست؛ چه بسا ارزش های دینی که پذیرش همگانی دارند و اجتماعی نیز هستند؛ مانند حجاب اسلامی که پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، در جامعه ایرانی فراگیر شد. بنابراین، دینی بودن ارزش ها با اجتماعی شدنشان منافاتی ندارد. پس از بیان این نکته به ویژگی های ارزش های دینی می پردازیم:

و لایتغیرند؛ چون از اراده و علم نامحدود الهی نشئت می گیرد و در علم و اراده الهی تبدیل و تغییر راه ندارد؛ زیرا خدای علیم از استعدادها و نیازهای بشر آگاه است و می داند که انسان برای رسیدن به مقصد حقیقی و قرار یافتن در قرب الهی، چه رفتار و عملی را باید انجام دهد. بنابراین، ارزش هایی را فرا روی او قرار داد که این مقصد و مقصود را تضمین کند و بشر نیز با تکیه بر ارزش های یاد شده می تواند رفتارهای انسانی خود را سامان داده و راه کمال و سعادت را پیش گیرد. این ویژگی که می تواند راه رسیدن به کمال را هموار سازد، به ارزش های دینی اختصاص دارد، وگرنه ارزش هایی که در ذوق و سلایق ریشه دارند، ثبات لازم و دوام کافی ندارند و پیوسته در حال تغییر و دگرگونی اند؛ یعنی توانایی تضمین استمرار و دوام رفتارها را ندارند و استمرار و ثبات در رفتار خود لازمه حرکات تکاملی است؛ زیرا نبود ثبات و دوام، سبب کندی در حرکت شده و در نتیجه انسان با محدودیتی که از جهات متعدد به خصوص کوتاهی عمرش دارد، از رسیدن به سعادت محتوم خود محروم می گردد.

بشر در راه رسیدن به هدف که همانا قرب الهی و کمال مطلوب است، متوقف نماند و راه سعادتش هموار باشد. در عین حال که اصول و اسلوب را حفظ می کند، هر زمان، راه لازم را می نماید و چراغ رفتار را بر می فروزد. ازاین رو، همواره بالندگی و طراوت دارد؛ برخلاف ارزش های دیگر، حتی ارزش های دینی تحریف شده که از سکون برخوردارند و ایستا هستند.

این حقیقت، از دید دانشمندان علوم اجتماعی نیز پنهان نمانده است؛ به گونه ای که با تحقیقات فراوان خود نشان دادند که رفتارهای انحرافی و غیر اخلاقی و به بیان دیگر تبهکاری در جوامعی که دین و ارزش های دینی را کنار زده و بر ارزش های بشری تکیه کردند، بسیار بیشتر از جوامعی است که ارزش های دینی را چراغ هدایت رفتار فردی و اجتماعی خود قرار داده اند و با تطبیق رفتار خود با ارزش های الهی وحیانی، جامعه ای سالم تر به نمایش گذاشته اند.

تارد، یکی از این دانشمندان است که اعتقاد دارد روی گردانی از مذهب درسده نوزدهم در توسعه تبهکاری دخالت داشته است. وی در این زمینه می گوید: «مسیحیت زدایی و فقدان تربیت مذهبی که از آن ناشی می شود، عامل اساسی تبهکاری غربی را تشکیل می دهد».

ویلیام. جی. بنت، در کتاب شاخص های فرهنگی در ایالت متحده امریکا در پایان قرن بیستم، با بهره گیری از آمارهای رسمی مراکز اطلاعاتی امریکا، نشان داده است که در قرن بیستم، پس از کنار زدن دین و ارزش های دینی از صحنه اجتماعی و حاکم کردن ارزش های سکولار، چگونه جرم و جنایت رو به فزونی است. وی می نویسد: «آمار جرایم در سال 1960 میلادی (اواسط قرن بیستم) حدود 200/384/3 فقره بوده است. این در حالی است که این رقم در سال 1997، به 070/175/13 مورد افزایش یافته است. البته این جرایم عمده ای است که طبق تعریف اداره اطلاعات فدرال، عبارت است از قتل، تجاوز، راهزنی،

ص: 47

حمله مسلحانه، تجاوز به عنف و...».(1)

سازمان اف. بی. آی امریکا نیز در آماری مشابه به مواردی اشاره می کند. در بخشی از گزارش سال 1964 می نویسد: «به طور متوسط هر روز بیش از شش هزار فقره و در هر ساعت دویست و پنجاه فقره جنایت صورت می گیرد... بی گمان بیش از نیمی از حملات و تجاوزها و سرقت های خطرناک و تجاوز به عنف به اطلاع پلیس نرسیده است».(2)

بدیهی است جامعه ای که با ارزش های غیر دینی اداره می گردد و افراد را به سودجویی مادی بیشتر فرا می خواند و حیات سعادتمند را منحصر در این جهان می داند و فرجام فضیلت مند در آن جهان را باطل می شمارد،(3) با جامعه ای که تحت حاکمیت ارزش های الهی است و سعادت انسانی را در گرو تقوا و خویشتن داری در مقابل تمایلات غیر انسانی می داند، و آیه شریفه «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ» (حجرات: آیه 12) را در جان و جسم افراد خود حک می کند، از نظر سلامت روانی و اجتماعی، بسیار متفاوت است.

وجود و پایداری اش مبتنی بر ارزش هایی است که بنیان هر جامعه ای برآن نهاده شده است. در میان ارزش های موجود در جوامع، ارزش های دینی و به ویژه ارزش های شیعی، به دلیل عدم تحریف و اتصال آن به وحی، از انسجام بخشی فوق العاده ای برخوردار است؛ زیرا این ارزش ها از ذات پاک و منزهی نشئت گرفته است که:

1. غنی بالذات است؛

2. با علم نامتناهی خود، کاملاً بر استعدادها و نیازهای انسان، واقف است؛ چون خالق بشر است؛

3. راه رسیدن انسان به نیاز و مطلوب واقعی اش را کاملاً می شناسد؛

4. همه انسان ها در پیشگاه الهی حقوق یکسانی دارند و در مرحله وجودی شان، از امتیاز واحدی برخوردارند.

این همه، سبب می شود که در ارزش های الهی، سود همه افراد، در هر زمان و مکان یکسان لحاظ شود و هیچ ترجیح فردی و گروهی در میان نباشد. این یکسانی و عدم ترجیح در ارزش های دینی، خود عامل بسیار قوی در انسجام اجتماعی می شود و پی آمد آن و برادری دینی در جامعه اسلامی است.

ولی جوامعی که تحت حاکمیت ارزش های غیر دینی اند، از انسجام و هم بستگی گروهی ای برخوردارند که حاصل تقسیم کار اجتماعی است و افراد را همانند چرخ دنده های ماشین کار اجتماعی، کنار هم قرار می دهد و از چنین هم بستگی و انسجامی انتظار برادری، نمی توان داشت؛ زیرا ارزشی که بر پایه تقسیم کار و تنها سود مادی پدیدار می شود، آن هم سود گروه پدید آورنده آن ارزش ها، توانایی ایجاد انسجامی پایدار و بادوام را ندارد؛ زیرا در

ص: 49

چنین سیستمی هرکسی به فکر سود بیشتر خود است و دغدغه ای غیر از منافع شخصی خود ندارد. روشن است که هر جامعه ای که دارای این سیستم باشد و برپایه انسجام اجتماعی پدید آمده از تقسیم کار بنیان شده باشد، جامعه ای متزلزل و ناپایدار خواهد بود. جوامع سکولار موجود، بهترین گواه بر مدعای ماست.

برینر، از دانشمندان معاصر هم بر این واقعیت تأکید دارد و می نویسد: «دوره هایی از تاریخ بوده است که حکومت های دینی، انسجام بیشتری نسبت به جوامع سکولار امروزی، از خود نشان داده اند».(1)

آن دسته از ارزش های اجتماعی ای که در ذوق و امیال افراد ریشه دارد و تعدادش نیز بسیار است، نسبی اند؛ یعنی در زمان یا مکان خاصی ارزش بوده و در جای دیگر جایگاهی ندارد.

ولی ارزش های دینی که یا به واسطه وحی بر جوامع بشری تزریق شده باشد، یا به واسطه عقل کشف شده باشد مطلق است؛ یعنی در هر مکان و زمانی ساری و جاری اند و تغییر و تبدلی در آن راه ندارد؛ زیرا در رأی و علم الهی که منشأ پیدایش ارزش های الهی اند، تبدّل راه ندارد، ولی زمان و مکان سبب تغییر در ارزش های اجتماعی، می گردد؛ چون علم انسان محدود است و زمان و مکان در آن تأثیر دارد.

حیات

زیبایی

A ارزش غایی G

L I

حقیقت

خوبی

ارزش هایی که در حوزه اجتماعی و فرهنگی جامعه وجود دارند، بیشتر پایدار و مقاوم اند و جنبه ماهوی و اظهاری دارند و مصرف آنها در روابط اجتماعی باعث افزایش و تکثیر آنها در جامعه می شود؛ مانند عزت، احترام، تعهد، معرفت، دوستی، اعتماد و صداقت. در مقابل، ارزش هایی که در حوزه اقتصادی و سیاسی جامعه وجود دارند، بیشتر ابزاری هستند و مصرف آنها در روابط اجتماعی باعث تنزل و کاهش آنها در جامعه می گردد؛ مانند زر و

ص: 52

زور.(1)

او پیدا می شود و به شمار مجرمان و بیماران افزوده می گردد.(1)

دورکیم می گوید: «اگر از آدمی آنچه را که در پرتو زندگانی اجتماعی نصیبش گردیده بازستانند، تا درجه جانوران تنزل خواهد یافت».(2)

همچنین روشن شد که زندگی گروهی تنها در پرتو وجود فرهنگ امکان پذیر است و فرهنگ نیز به نوبه خود متکی بر ارزش ها به عنوان عنصر شناختی فرهنگ است؛ زیرا رفتار و ارتباطات گروهی و فردی، بر پایه ارزش های حاکم بر جامعه صورت می گیرند. بنابراین، نقش ارزش ها در جامعه حیاتی و کلیدی است؛ به گونه ای که نبود آن سبب سردرگمی و توقف رفتار فردی و جمعی خواهد شد.

اکنون پرسش اساسی این است که چرا برخی از افراد، ارزش های حاکم بر جامعه را نادیده می گیرند و نه تنها رفتار متناسب و مطابق با آن را انجام نمی دهند، بلکه با انجام رفتارهای انحرافی، سلامت اجتماعی را به خطر می اندازند. این پرسش آن گاه پر رنگ تر می گردد که ارزش های حاکم، ارزش های الهی با ویژگی های منحصر به فرد باشد؛ چون در این هنگام نادیده گرفتن ارزش ها، نه تنها امور مادی و سلامت مادی جامعه و افراد، بلکه شئون معنوی و کرامت انسانی انسان ها که در گرو پیروی از ارزش های الهی است، نیز در معرض خطر قرار خواهد گرفت.

این مسئله اجتماعی و انسانی، از دیر باز مورد توجه محققان و اندیشمندان بوده و هست؛ به گونه ای که برای دستیابی به پاسخ راه گشا،

ص: 54

تلاش های گسترده ای صورت گرفته و برخی از دانشمندان در این راه، حتی از زندگی چند ساله با منحرفان و مجرمان لندن، در محله های کثیف و مسکن های کارتونی، هم دریغ نکرده اند. رهآورد این مطالعات و تحقیقات فراوان، ارائه دیدگاه های پر شمار بوده است که در این فصل برخی از آنها را بررسی می کنیم.

نکته ای که پیش از بررسی دیدگاه ها باید بدان توجه داشت، این است که تبیین در مسائل اجتماعی همواره مشکلات خاص خود را دارد و این به ماهیت پدیده های مورد بررسی در علوم اجتماعی باز می گردد؛ چون موضوع مورد بررسی در این علوم، انسان است که دارای اراده و اختیار آزاد است و همواره قدرت ابتکار و تغییر رفتار و روش را دارد؛ به خلاف پدیده های طبیعی که همواره ثابت و تغییر ناپذیرند.

ازاین رو، مفهوم و ماهیت روابط علّی در میان پدیده های انسانی با مفهوم علیت در پدیده های طبیعی فرق دارد و افزون بر آن، قطعیتی که در شیوه های آزمون علوم طبیعی وجود دارد، در پدیده های انسانی نمی توان انتظار داشت. براین اساس، در علوم اجتماعی، آنچه علت یک پدیده نامیده می شود، همواره موجب پیدایی معلول خویش نمی گردد. در نتیجه مثلاً در خصوص موضوع مورد نظر در این تحقیق، میان نادیده گرفتن ارزش ها و آنچه علت آن نامیده می شود، به جای رابطه علیت (در معنای رایج در علوم تجربی) معمولاً نوعی ارتباط و هم بستگی غالبی مشاهده می شود. بدین شکل که تحقق علت، آن هم در صورت وجود شرایطی خاص، پیدایی و تحقق معلول را در مواردی خاص در پی می آورد و نه همیشه. بنابراین، برای احراز ارتباط علّی بین

ص: 55

پدیده های انسانی و اجتماعی، به پی بردن به همین هم بستگی جزیی بین آنها بسنده می شود.(1)

با عنایت به نکته فوق، به دیدگاه های اجتماعی ارائه شده در مسئله توجه می کنیم.

بنیادی نسبت به روابط طبقاتی در نظام های جزایی آن زمان به شمار آورد که محور اساسی خود را نیز متوجه استفاده های خودکامه از قدرت و امتیازات طبقاتی صاحبان منزلت و حمایت از حقوق و آزادی های انسان ها می ساخت.

دیدگاه کلاسیک در تبیین خود بر مفاهیم حقوق فردی، ظرفیت و توان تعقل در انسان تکیه کرده و با نگرشی اراده گرایانه، بر وجود اختیار در انسان و انتخاب فردی او تأکید دارد و چگونگی مصرف شدن استعدادها، مهارت ها و توان اشخاص را امری مبتنی بر قوه ابتکار و انتخاب فردی می داند. در این دیدگاه، انسان ها ذاتا خودخواه و سودجو به شمار می آیند و از همین رهگذر نیز سرانجام مسئول راه و شیوه ای قلمداد می شوند که برای گذران عمر و توان خویش برگزیده اند و همچنین، مسئول پی آمدهایی که ممکن است از کنش ها و اعمال آنان حاصل آید.

نظریه کلاسیک کمتر به تحلیل پیوندهای موجود میان افراد می پردازد و بیشتر به این نکته می پردازد که افراد، ظرفیت و توان یکسانی برای تعقل و اندیشه و همچنین عمل براساس برداشت هایی دارند که آن را از دیدگاه منافع شخصی خویش، عقلانی می پندارند. این الگو همچنین فرض را براین می گذارد که در جامعه، نوعی اتفاق نظر در این زمینه وجود دارد که چه چیز را باید «خوب» و چه چیز را باید «بد» دانست و بر آن است که این اتفاق نظر در قوانین جزایی خاص هر جامعه منعکس می شود. بدین شکل قانون را بازتاب باورها و ارزش های عقلانی جامعه و قانون گذاران آن در نهایت مظهر قرار داد اجتماعی و حافظ حقوق افراد به شمار می آورد و کج روی را نیز در درجه اول تنها به عنوان «نقض قانون» یا هنجارهای اجتماعی تعریف می کند.

ص: 57

ماهیت اصلی این پدیده نیز نوعی گزینش ناروا قلمداد می شود که منشأ آن در درون افراد عاقل و اندیشمند است؛ افرادی که ممکن است گاه با سنجیدن پاداش ها و نیز پی آمدهای منفی عملی نادرست، گامی حساب شده در جهت انجام آن خطا بردارند و گاه نیز با کاربرد نادرست قوه تعقل خویش، خود را در آن رفتارها درگیر سازند.

سزار بکاریا، در رساله جرایم و مجازات ها، دراین باره می گوید: «آمال افراد بشر، دست یابی به لذت ها و اجتناب از درد و رنج هاست. پس می توان دریافت که ارتکاب جرم نوعی لذت را برای مجرمان فراهم می آورد. نتیجه نیز آن که برای بازداشتن افراد از ارتکاب جرم، باید میزانی از درد را به او تحمیل کرد که متناسب بالذت حاصل آمده از جرم باشد».(1)

بنتام، دیگر شخصیت پیشگام نظریه کلاسیک، همانند بکاریا، انسان و جامعه را در چارچوبی منفعت گرایانه نگریسته و مدعی است تمامی رفتار انسان ها، قابل تقلیل به گزینش هایی است که در جهت طلب لذت و اجتناب از درد انجام می گیرد. او به ویژه، کنش مجرمانه را نیز بازتابی از این رغبت و گرایش یا منعکس کننده عمومیت اصل لذت _ درد به شمار می آورد و با تکیه بر ویژگی منفعت طلبی انسان، ادعا می کند که اگر فردی در مواردی مرتکب جرم شود که زیان های حاصل از مجازات، بر منفعت بالقوه حاصل از ارتکاب جرم برتری می یابد. این رفتار مجرمانه را باید نتیجه گزینش های غیر عقلانی یا نادرست دانست.

ص: 58

در دوران معاصر، با وجود مخالفت های نظری ای که صورت گرفته است، تأثیرات دیدگاه کلاسیک همچنان در بسیاری از ابعاد نظام های معاصر رسیدگی به امور جزایی خودنمایی می کند. برای مثال، این نوع ظهور تفکر کلاسیک را می توان در رواج آموزه ای حقوقی دید که در هر دو بعد اصول حاکم بر تعیین مجازات (مثل ایده مجرمیّت یا مسئولیت) و همچنین در خصوص تعیین ساختار آن (مثلاً در درجه بندی مجازات ها بر حسب خطرناکی جرم یا جدیت مجرم در ارتکاب جرم) بر عنصر قصد یا گزینش آگاهانه (مثلاً، مفهوم سوء نیت یا قصد مجرمانه) تأکید می کند. از نظرگاه فلسفی نیز می توان همتای نوین دیدگاه کلاسیک را در آرای حامیان رویکرد «کیفر براساس استحقاق» دید که در زمینه محکومیت و تعیین مجازات ابراز شده است. رویکردی که مفاهیم اختیار و عقلانیت و همچنین مفاهیم تناسب و تساوی را در خود خلاصه کرده و کانون توجه خود را نیز بر جرم و نه مجرم قرار داده است و درصدد است تا براساس اصل لذت _ درد، مجرم را از تکرار جرم بازدارد. برهمین اساس اطمینان می دهد که اعمال مجازات برابر در ازای جرایم یکسان، گامی در راستای تحقق عدالت کیفری است.

دیدگاه کلاسیک، از دو جهت مورد انتقاد قرار گرفته است:

نخست، مشکلات موجود در زمینه رعایت انصاف در خصوص قشرهای متفاوت افراد جامعه؛ چون این نظریه هیچ گونه چشم اندازی را در باب مواردی که ارتکاب جرم حاصل نوعی عجز در تعقل یا فقدان آن باشد، به دست نمی دهد. نمونه آن، وجود متهمانی (مانند کودکان و افراد مبتلا به بیماری های روانی) است که آشکارا با مفهوم انتزاعی برخورداری از تعقل و برابری انطباق نمی یافتند و به وجود آمدن تردید در خصوص عاقل بودن

ص: 59

آنان، تردیدی کاملاً به جا و نمونه ای آشکار از کاستی های یاد شده بود. ضرورت سازگار ساختن اصول مزبور با این دست واقعیات نیز اصلاحاتی را در پی داشت که گاه از آن، به نام اصلاحات «نئوکلاسیک» یاد می شود و به شکل گیری قواعدی، از جمله قواعد مربوط به اعمال کیفیات مخففه مسئولیت و مجازات در این موارد انجامید.

دوم، مشکلات ناشی از غفلت این دیدگاه از بی عدالتی های موجود در ساختار کلی جامعه است که متوجه مفهوم عقلانیت در نظریه کلاسیک است. توضیح این که اگر بتوان ارتکاب جرم را ناشی از نوعی ناروایی موقت در گزینش های افراد برخوردار از توان تعقل یکسان دانست، چگونه است که توزیع جرم آن گونه که در آمارهای رسمی اندازه گیری شده و می شود، پراکندگی یکسانی را در جای جای ساختار اجتماعی نشان نمی دهد؟

برای نمونه، برخی از این اندازه گیری ها نشان دهنده آن است که بخش عمده ای از موارد ارتکاب جرم، در میان قشرهای کم درآمد صورت می پذیرد. این در حالی است که این نوع یافته ها نشان می دهد که ممکن است دلایلی مخصوص برخی افراد و قشرهای جامعه، ارتکاب جرم را در نظر آنان پدیده ای کاملاً عقلانی بنمایاند. به بیان دیگر، در جهانی آکنده از نابرابری های اجتماعی، عدالت مطلق و فراگیر را نمی توان با برابر دانستن همه افراد در برابر قانون متحقق ساخت؛ زیرا در این صورت، نخستین انتقاد وارد به این نگرش آن خواهد بود که وجود همین نابرابری های اجتماعی می تواند عنصری تعیین کننده در زمینه کشاندن برخی افراد و قشرها به سمت گزینش عقلانی کج روی باشد و این اثر را در خصوص افراد و قشرهای دیگر نداشته

ص: 60

باشد و شعار برابر بودن افراد در برابر قانون، بر این واقعیت آشکار پرده می اندازد.(1)

در میان دیدگاه های متأخر، یکی از نخستین انسان شناسان فرانسوی _ بروکا _ مدعی کشف ویژگی هایی در جمجمه و مغز جنایتکاران شد که آنها را از افراد پیرو قانون متمایز می ساخت.(1)

جرم شناس ایتالیایی _ سزار لمبروزو _ در اواخر قرن نوزدهم، ادعا می کرد بعضی افراد با تمایلات جنایتکارانه متولد می شوند. به اعتقاد او، مجرم از نظر جسمی عقب مانده تر از دیگران است و بیش از آن که به معاصران خود شبیه باشد، به اجداد ما قبل تاریخ خویش شباهت دارد. وی براین باور بود که بین ساختار مغزی و جسمی افراد با پدیده ارتکاب جرم، نوعی رابطه علّی و معلولی وجود دارد. براین اساس، نظریه «مجرم مادرزاد» را ارائه کرد. او ویژگی های جسمی افراد جنایت کار را این چنین تشریح می کند:

«دارای موهای وزوزی، سری که به طور غیر طبیعی بزرگ یا کوچک یا دراز یا کوتاه باشد، مغزی بزرگ تر یا کوچک تر از میزان عادی و متوسط، پیشانی کشیده به عقب، ابروهای کاملاً کمانی، چشمان مورب و نزدیک به هم، گوش های بزرگ، گونه های برجسته، بینی پهن، سقف دهان بلند و نوک تیز، کشیدگی قابل توجه آرواره به جلو یا عقب، ریش تنک، ناموزون بودن ابعاد جمجمه یا چهره یا تنه و...».(2)

لمبروزو، پس از بررسی و تحقیق در کج روها، آثار و علایمی را در جانیان مشاهده کرد که برخی از آنها عبارت اند:

ص: 62

1. جانیان دارای پشتی خمیده اند، در مقابل درد بی تفاوت اند و عشق شدیدی به خالکوبی دارند؛

2. دیدی بسیار قوی دارند و به دریدن و خون ریزی علاقه بسیار نشان می دهند؛

3. دارای حس لامسه ضعیفی هستند؛ از دست چپ و راست خود به یک اندازه بهره می گیرند و نیز قابلیت بهره گیری از پا برای گرفتن و بلند کردن اشیا را دارند؛

4. در مواقع هیجان و شرم، تغییر رنگ نمی دهند؛

5. علاقه شدید مردان به انجام کارهای زنانه و عشق وافر زنان به تقلید از مردان، بسیار است؛

6. به علت ترشح نادرست غدد داخلی در جوانی احساس پیری می کنند.(1)

وی مدعی بود وقتی چندین صفت از این صفات در کسی جمع باشد، به یقین می توان حکم به جنایتکاری او کرد.

البته نظریه لمبروزو، با انتقادات شدید روبه رو شد تا جایی که وی ناچار به تعدیل گفته های نخستین خود شد و ادعا کرد تنها سی در صد از منحرفان از ویژگی های یاد شده برخور دارند. به نظر وی یادگیری اجتماعی می تواند بر تکامل رفتار جنایتکارانه تأثیر بگذارد، ولی بیشتر جنایتکاران را از نظر زیست شناختی فاسد و ناقص می دانست.(2)

مدتی پس از لمبروزو، شاگردش چارلز گورینگ به بررسی تفاوت های

ص: 63

معنادار میان افراد عادی و مجرم پرداخت و نتیجه گرفت که نمی توان بین افراد جنایتکار و عادی از نظر جسمی، تفاوتی معنادار یافت و هیچ یک از علایم یاد شده، به تنهایی نمی تواند علت ارتکاب جرم باشد.(1) با این همه، این فرض که تبهکاری از ساختمان زیستی تأثیر می پذیرد، همواره در لفافه های گوناگون بیان گردیده است.(2)

اندیشه ارتباط میان ساختمان زیستی و انحراف در مطالعات ویلیام ا . شلدون، در سال های 1940، احیا شد. این روان شناس و پزشک انگلیسی، نوعی نسخ بندی کالبدی را به شکلی حاکی از سه بعد از ابعاد بدن و خلق و خوی متناسب با آن ارائه داد و مدعی شد یکی از آنها با بزهکاری و کج روی ارتباط مستقیم دارد. شلدون سه نوع اصلی ساختمان بدنی انسان را متمایز می کند:

1.اندومورف (Endomorph) دارای بدنی چاق و نرم، قدی متوسط و فردی احساساتی و متعادل است؛

2. مزومورف (Mesomorph) دارای ماهیچه ها و عضلاتی خوش بنیه و قوی است؛

3. اکتومورف (Ectomorph) دارای قد بلند، لاغر، موهای نرم و کم پشت و همچنین کاملاً رشد یافته است. به اعتقاد وی، اندومورف ها افرادی

ص: 64

مهربان و شوخ، اهل معاشرت و شادند. اکتومورف ها درون گرا، حساس و عصبی و مزومورف ها افرادی دارای اعتماد به نفس، پر حرارت و بی باک اند.

او مطالعه ای تطبیقی در دویست مرد بزهکار و دویست مرد سالم سامان داد و مدعی شد که این مزومورف ها هستند که وضعیتی کاملاً آماده برای رفتار مجرمانه دارند و پرخاش گری آنان در جمع با نبود کنترل های بازدارنده رفتار، این افراد را به موردی مناسب برای بزهکاری بدل می کند. البته او مدعی نبود که همه مزومروف ها کج رو خواهند شد، بلکه اذعان می کرد تنها آن دسته از این افراد که در معرض اثر گذاری های ناروا قرار داشته باشند، به این رفتار مبادرت خواهند ورزید.(1)

اما در حالی که این گونه دیدگاه ها، هوادارانی دارد، از این تحقیقات به طور گسترده انتقاد می شود؛ چون تمام مطالعاتی که در این زمینه انجام گرفت، محدود به بزهکاران مؤسسه های اصلاح و تربیت نوجوانان می شد و یا روی شمار اندکی از اشخاص محبوس در زندان ها یا بیمارستان های روانی انجام گرفته و می گیرد؛ حال آن که این نمونه ها صرفا می تواند نماینده مرتکبان رفتارهای کج روانه و مجرمانه ناموفق باشد و نمی توان آن را سنجه ای مناسب برای اندازه گیری کج روی ها و جرایم موفق که مرتکبان آن از چنگال قانون و مجازات گریخته اند به شمار آورد؛ ازاین رو، نمی تواند نمونه های کل جامعه هم باشد. افزون براین، مطرح ساختن نوع کالبد، به عنوان علت مستقیم کج روی، مشکلات دیگری را نیز در پی دارد. از جمله این که حتی اگر رابطه

ص: 65

متقابلی هم بین این دو متغیر وجود داشته باشد، لزوما بدین معنا نیست که یکی علت دیگری است. البته این احتمال را باید تا حدی پذیرفت که اشخاص مذکر برخوردار از کالبد مزومورف همانند کودکان دارای این ویژگی، استعداد بیشتری برای رسیدن به این تلقی دارند که برای رسیدن به خواسته ها، شیوه های خشونت آمیز، تنها شیوه ای است که کاربرد دارد، ولی این امر بیش از هر چیز می تواند ناشی از آن باشد که این گونه افراد، به دلیل ساختمان و قدرت بدنی در بهره گیری از تهدیدهای بدنی توفیق می یابند و با پاداشی که در ازای این قلدری به دست می آورند، مانند بزرگسالان بر تهدید همسالان خویش اصرار می ورزند.

همچنین این امکان وجود دارد که افراد پرورش یافته در میان قشرهای فقیر جامعه، به دلایلی مانند نوع تغذیه، کار بدنی سنگین و... از تناسب اندام و قدرت بدنی بیشتری برخوردار شوند و به همین سبب، در زمره مزومورف ها قرار گیرند. این گونه افراد چه بسا به سبب تعلق به طبقات فرو دست، مورد سوء ظن قرار می گیرند و جامعه بر این اساس با آنان برخورد می کند.(1)

گاه نیز در این خصوص، بدین نکته توجه داده می شود که وجود عللی جسمی مانند نقص عضو یا ظاهر نفرت انگیز، ممکن است، به وقوع کج روی بینجامد. برای مثال، ممکن است افراد دارای این گونه اوصاف، هنگامی که می کوشند کاری مثبت انجام دهند با برخورد منفی دیگران روبه رو شوند و

ص: 66

احساس شکست کنند و برای جبران این تحقیر و شکست به رفتاری ضد اجتماعی دست بزنند.(1)

به تازگی برخی از محققان کوشیدند تمایلات تبهکارانه را به توارث ژنتیکی مربوط سازند و کج روها را دارای نوعی آلودگی ارثی بدانند. اینان براین باورند که این ویژگی به خودی خود یا به کمک یک محیط آلوده، خطر رفتار ضد اجتماعی را افزایش می دهد؛ همان گونه که عنصر وراثت سبب می شود افراد هم از نظر ویژگی های ظاهری مانند رنگ مو، بلندی و کوتاهی قد، چاقی و لاغری و هم از نظر ساختمان و کارکرد اعضای بدن، از جمله سلسله اعصاب و غدد با هم متفاوت باشند. در این که چه چیزی در فرایند توارث به ارث می رسد، سیاهه ای طولانی از موارد مناسب ارائه شده است. به چند مورد که محققان بیشتر برآن تأکید دارند، اشاره می کنیم:

الف) پیش زمینه های مربوط به ساختار جسمی: دان آلوس، با تحقیقاتی که انجام داد به این نتیجه رسید که جوانان نیرومند، قوی هیکل و دارای بدن عضلانی در مقایسه با همسالان چاق یا لاغر خود، قلدرهایی موفق ترند.

ب) ناهنجاری های مغزی: بالا بودن میزان مشاهده الگوهای نابهنجار در نوارهای مغزی گرفته شده از زندانیان و بزهکاران جوان و خشن، از میزان بالای ناهنجاری های مغزی در میان آنان حکایت دارد.

ج) نارسایی های ذهنی: میزان بهره هوشی بزهکاران، معمولاً خود را در

ص: 67

سطحی هشت تا ده درجه پایین تر از بهره هوشی بزه ناکردگان نشان داده است. نوع این تفاوت نیز عمدتا در نمرات بهره هوشی کلامی برعکس بهره هوشی عملی مشاهده می شود. تفاوت مزبور نیز معمولاً ناظران را به این تصور واداشته است که بزهکاران توان کمتری در دستیابی به ویژگی های مثبت زیر دارند:

1. به تعویق انداختن کنش های احساسی و آنی و جای گزین کردن آن با بدیل های مبتنی بر برنامه ریزی بهتر؛

2. رسیدن به دستاوردهای تحصیلی در محیط مدرسه، به عنوان راهی به سوی پیشرفت های پذیرفته شده اجتماعی.

د) تفاوت های موجود در دستگاه عصبی غیر ارادی: این دستگاه وظیفه انتقال اطلاعات بین مغز و تمامی اندام و اعضای بدن را بر عهده دارد و همین ارتباط عواطف و احساسات را به تغیراتی وابسته می سازد که در این سیستم پدید می آید. در عمل نیز می توان آثار برانگیختگی عاطفی را در مواردی از واکنش های این سیستم مانند ضربان قلب، برانگیختگی پوست، تنفس و فشار خون، مشاهده کرد. این دسته افراد، واکنش های روانی ضعیف تری در برابر محرک ها نشان می دهند. این تفاوت ها می تواند علت برخوردار بودن بزهکاران یاد شده از ویژگی های زیر باشد:

1. مشکلات این افراد در فراگیری این که چگونه خود را از رفتارهایی که احتمالاً به مجازات می انجامد باز دارند؛

ص: 68

2. نیاز شدید به تحریک های اضافی و فوق العاده، تا آنجا که بخش عمده ای از این دسته افراد صرفا در پی بهره مند شدن از لذت های پرخاشگرانه، ارضا می شوند.

ه.) تفاوت های فیزیولوژیک:

1. بالابودن سطح هورمون تستوسترون (قوه شهوانی) در حدی غیر طبیعی؛

2. فراوان بودن میزان ترشح انسولین در خون؛

3. پایین بودن سطح هورمون سورتونین.

و) تفاوت های ناشی از شخصیت و مزاج: نتایج تحقیقی نیتزل و همکارانش نشان می دهد احتمال سر زدن رفتارهای انحرافی از سوی افرادی که ویژگی هایی مانند کنترل ناپذیری، سردی و سرسنگینی، تحریک پذیری، حس همدلی ضعیف یا زود درمانده شدن، از جمله نشانه های شخصیتی آنان است، بسیار بیشتر از افراد فاقد این ویژگی هاست.(1)

حقیقت این است که محققان، بیشتر در این گونه فعالیت تبیینی با مشکلاتی جدی روبه رو می شوند. آنتونی گیدنز در زمینه تبیین های ژنتیکی و زیستی معقتد است: «احتمال دارد که برخی عوامل زیستی تأثیری جزیی بر بعضی از انواع جرم داشته باشد. برای مثال، بعضی افراد ممکن است ساختمان ژنتیکی ای داشته باشند که آنها را در جهت تحریک پذیری و پرخاشگری متمایل سازد. این امر می تواند در بعضی از زمینه ها و در جرایم حمله به دیگران منعکس شود، باوجود این هیچ گونه مدارک قطعی مبنی

ص: 69

براین که ویژگی های شخصیت به این طریق به ارث می رسد وجود ندارد، و اگر هم چنین بود، ارتباط آنها با انحرافات، حداکثر، ارتباطی ناچیز بود».(1)

کارکرد «فراخود» انتقاد از «خود» است و این که هرگاه اسیر «نهاد» شود، آن را توبیخ و مجازات کند. بدین ترتیب احساس هایی مانند شرم، نگرانی و گناه در مرتبه «فراخود» تصویر می شود و در این مرحله است که فرد برای رهایی از این گونه احساسات، به استقبال کیفر و تنبیه می رود. کارکرد مؤثر «من» نیز آن است که محتوای انگیزه های خود خواهانه «نهاد» و همچنین خواسته های متعالی «فراخود» را به گونه ای تغییر شکل دهد که از یک سو مانع خواسته های خودکامانه و غریزی «نهاد» و از دیگر سو نیز مزاحم مسائل عالی اخلاقی «فراخود» نشود و در عین حال با تلفیق و ترکیب این دو گونه خواسته با واقعیات زندگی، تعادلی بین آنها ایجاد کند و بدین گونه سبب شود فرد با فشارهای زندگی با نرمش و تعادل روبه رو گردد.

بدین ترتیب، عملکرد صحیح و سالم «خود» عملا فرد را در مسیر انطباق اجتماعی قرار می دهد و با تعدیل موقت «لذت طلبی ها» در موارد تعارض آن با «واقعیت» رفتار او را با انتظارات و ارزش های اجتماعی متناسب می سازد. این جریان انطباق اجتماعی نیز به نظر برخی از این محققان در سه مرحله صورت می گیرد:

1. مرحله روابط نخستین کودک با والدین؛

2. مرحله تشکیل فراخود؛

3. مرحله جامعه پذیری.(1)

ص: 71

در این گونه آرا و دیدگاه ها، کج روی در شکل های زیر قابل تبیین خواهد بود:

تصویر نخست: در این تصویر، شدت و قدرتمند بودن نیازمندی ها و تمایلات غریزی و تعدیل نشده «نهاد» در کنار ضعف «خود» که آن را اسیر «نهاد» ساخته است و همچنین استقلال نداشتن و رشد نیافتن «فراخود» موجب غلبه «اصل لذت» بر «اصل واقعیت» در برخی افراد می شود. در این صورت، کج روی حاصل ناتوانی این دسته افراد در مقهور کردن امیال سرکش «نهاد» و عجز در پیش بینی نتایج برآورده شدن خواسته های آن است. وضعیتی که در فرامین متعالی «فراخود» و نقش سرزنش گری آن هم ضایعه ایجاد می کند. نمونه این وضعیت نیز در سال های نخستین زندگی انسان جلوه می کند؛ سنینی که در آن، هنوز «خود» و «فراخود» در فرد شکل نگرفته است و این وضعیت فرد را به موجودی کام جو بدل ساخته است که در سایه لذت طلبی تحت سیطره «اصل لذت» به سر می برد؛ سنت ها و نظام های ارزشی و مقررات اجتماعی برای او مفهومی ندارد و از اعمالی که با خواست های او سازگار است، مضایقه نمی کند. به همین شکل، در برخی جنایتکاران نیز «نهاد» عنصری مهار نشده تلقی می شود. و این دسته افراد، در واقع انسان هایی به شمار می آیند که از این عنصر فرمان می برند. آرای فرانس الکساندر و ویلیام هیلی، در کتاب، ریشه های جرم به این واقعیت اشاره دارد. (1)

تصویر دوم: «نهاد» به شکلی قدرتمند و تعدیل نشده در کنار «فراخود»

ص: 72

کاملاً رشد یافته و نیرومند نمایان می شود. در این شخصیت، «من یا خود» بین فراخود و تحکم های دو نیروی کاملاً متضاد و قوی قرار می گیرد و از هر یک که فرمان برد، از سوی دیگری به شدت مجازات می شود. نمونه این وضعیت نیز در شخصیت های مبتلا به بیماری دستگاه عصبی یا «روان نژند» متجلی می شود، که نقطه مقابل شخصیت جنایتکار است و به جای آن که مانند یک جنایتکار با جامعه در ستیز باشد با خود می ستیزد و پیوسته به کشمکش و جدال درونی دچار است و حاصل این ستیز نیز اضطراب و پریشان حالی همیشگی اوست.(1)

آثار این «فراخود» نیرومند را همچنین می توان در این بخش از مدعیات فروید، در زمینه بزهکاران یافت که مدعی بود وجود تضاد در ذهن ناخودآگاه برخی افراد به شکل گیری نوعی احساس گناه و اضطراب در درون آنان می انجامد و نتیجه اش پدید آمدن نوعی نیاز غیر ارادی و وسواس گونه به مجازات است تا این احساس گناه در آنها تسکین دهد؛ احساس گناهی ناخودآگاه که به ادعای او از گناه زنای با محارم در دوره ادیپی، سرچشمه گرفته است و پیش از ارتکاب بزه در درون این افراد وجود دارد. حاصل آن که این گونه افراد دست به ارتکاب گناه می زنند تا دستگیر شوند و به مجازات برسند.(2) چون این نوع رفتارها برای این گونه افراد نوعی احساس رضایت در پی دارد؛ زیرا این کار، او را قادر می سازد آن احساس ناخودآگاه

ص: 73

گناه را به چیزی که واقعی و ملموس است پیوند زند.(1)

تصویر سوم: باید توجه داشت که شکل گیری «فراخود» متکی بر فرایند همانند سازی کودک با والدین و مربیان خویش است. حال اگر محیطی که کودک در آن نشو و نما می کند، محیطی همنوا با الگوهای بزهکارانه باشد، این امکان وجود دارد که شکل گیری طبیعی «فراخود» او را به سمت رفتارهای ضد اجتماعی و هم نوایی با این دست الگوها و هنجارها سوق دهد.(2) افزون بر آن، اگر در دوران کودکی فرد، فرایند جامعه پذیری به شکلی معمولی و طبیعی تحقق نیافته باشد، از یک سو ممکن است «فراخود» به شکلی ناقص و بدون برخورداری از استانداردها و ضوابط اخلاقی، شکل بگیرد که حاصل آن ضعف پای بندی فرد به این ضوابط است و از سوی دیگر، نیز ممکن است «فراخود» اصولاً توسعه نیابد و حاصل این وضعیت نیز پدید آمدن یک شخصیت روان گسیخته (فرد دارای اختلال شخصیت) یا شخصیتی کاملاً فاقد اخلاق است.(3)

تصویر چهارم: به اعتقاد برخی از روان کاوان، رفتارهای کج روانه می تواند جای گزینی برای گونه هایی خاص از احساس رضایت باشد که در شرایط عادی، از ارضای نیازهای اساسی فرد حاصل می آید؛ نیازهایی مانند نیاز به دوست داشتن و مورد نوازش و توجه قرار گرفتن و... که معمولاً نیز در درون خانواده ارضا می شود. جان بالبی، در این زمینه اعتقاد دارد عللی مانند

ص: 74

اختلال در پیوند مادر و نوزاد و همچنین طرد شدن کودک در حال رشد، از سوی والدین، علت شکل گیری بخش عمده ای از موارد بغرنج در بزهکاری های نوجوانان و همچنین پدیده تکرار جرم است.(1)

در این گونه تبیین ها، شکل گیری «فراخود» با عناصری مانند نیاز فرد به توجه و احترام اجتماعی و همچنین فرایند «همانند سازی» کودک و اقتباس معیارهای اخلاقی از والدین و مربیان پیوند می یابد و در روند تکامل یافتن «خود» نیز به نقش آموزش و پرورش و تجارب تدریجی در صحنه جامعه و ارتباط با دیگران توجه می شود. (2)

آنچه که به اختصار می توان در این نوع تبیین گفت این است که اولاً، با الگوهای واقعی رفتارهای مجرمانه نقض می شوند؛ برای مثال، این ایده فروید که بزهکاران برای دستگیری و مجازات شدن مرتکب جرم می شوند، با تلاش های آشکاری که بیشتر بزهکاران برای پرهیز از کشف خلافکاری خود انجام می دهند، نقض می شود؛ ثانیا، گروه کوچکی از تبهکاران ممکن است ویژگی های شخصیتی متمایز از بقیه مردم داشته باشند؛

ثالثا، این دیدگاه حداکثر می تواند جنبه هایی از جرم و آن هم جرایم خشن را تبیین کند؛ در حالی که انواع متعدد و متفاوت جرم وجود دارد.(3)

گونه هایی از شخصیت را دارای گرایشی بیش از دیگر شخصیت ها به کج روی می دانند؛ زیرا نوع رفتار هر فرد را ناشی از شخصیت او و شخصیت افراد را علت بروز انواع رفتارهای آنان می دانند.(1) به اعتقاد این گروه از محققان، به شخصیت هنجار شخصیتی است که جامعه پذیر شده و سازگار یافته با محیط خود قلمداد می شود، ولی شخصیت های «نابهنجار» شخصیت هایی هستند که با محیط خود سازگاری ندارند و بنابراین، زندگی اجتماعی و استمرار آن، برای آنان مشکل است. در این زمینه می توان به مواردی اشاره کرد که محققان این حوزه آن را مهم ترین اختلالات شخصیتی منجر به کج روی بر می شمارند:

1. بی قراری: نوعی نبود قدرت تشخیص خیر از شر است؛

2. کژخویی: نوعی تمایل غریزی به بدی، شرارت، حسد، کینه و اعمال ضد اجتماعی است؛

3. پارانوئیا: نوعی بدبینی، خودپرستی، خودخواهی و حالت تنفر از اجتماع است؛

4. صرع: نوعی اختلال روانی منجر به حملات عصبی که با ویژگی هایی مانند: دروغ پردازی، روحیه تظاهر و گیجی نیز همراه است و احتمال بروز رفتارهای نابهنجاری چون ضرب و جرح و قتل هنگام حملات عصبی داده می شود؛

ص: 76

5. اختلالات روانی برخوردار از علائمی مانند وسواس، انزواطلبی، رفتارهای کودکانه و تو هم قرار داشتن در معرض حمله و آسیب دیگران که فرد را مستعد ابراز رفتارهای پرخاشگرانه و حتی ارتکاب جنایت می سازد؛

6. کاتاتونی: نوعی حالت منفی بافی، لجاجت، خشم و پرخاشگری های ناگهانی که در بسیاری اوقات با حمله به دیگران نیز همراه می شود؛

7. روان پریشی: نوعی حالت مستغرق شدن در رویاها و تصورات که فرد را در حالت دوری جدی از درک حقایق زندگی قرار می دهد؛

8. هیستری: مهم ترین علامت آن بی حسی، از کار افتادن کوتاه یا دراز مدت یک یا چند عضو از اعضای بدن، گرفتگی صدا، تهوع، تنگی نفس و بالاخره بی خبری و تعدد شخصیت است.(1)

با وجود انبوه آرا و دیدگاه هایی که این دسته نظریه پردازان برای تبیین رفتار شخصیت های روان گسیخته ارائه داده اند نیز در بیانی کلی می توان مدعی شد که توجه آنان در تبیین این پدیده به علل تکوین انواع خاصی از شخصیت معطوف بوده است. در مجموع، شکل گیری شخصیت های روان گسیخته، به شکلی همانند با دیگر نظریه های ارائه شده در باب تکوین انواع شخصیت و با تکیه بر سه فرایند زیر تبیین شده است:

1. زمینه زیستی _ روانی که در بسیاری موارد نتیجه و محصول وراثت به شمار آمده است؛

ص: 77

2. یادگیری اجتماعی (یا جامعه پذیری) که مجرای انتقال قواعد رفتاری مرسوم در جامعه به فرد، از طریق دیگر افراد و برخی نهادهای اجتماعی است؛

3. تجربیات شخصی افراد در محیط طبیعی و اجتماعی که به نوبه خود منشأ بسیاری از تفاوت های فردی قلمداد می شود.(1)

نقطه ضعف عمده دیدگاه هایی که روان گسیختگی را به عنوان تبیینی برای کج روی مطرح می سازند، آن است که این مفهوم صرفا درصد ناچیزی از کج روان را در برمی گیرد. البته این امر خود می تواند اغوا کننده باشد که بیشتر این گونه افراد را دارای شخصیت های روان گسیخته به شمار آوریم و آنگاه از این که کج روی های آنان را تبیین کرده ایم، احساس رضایت کنیم، ولی واقعیت آن است که بیشتر کج روان را نمی توان روان گسیخته به شمار آورد. از سوی دیگر، این ابهام همچنان باقی خواهد ماند که چرا گروهی که برخی از ویژگی های یاد شده را دارند، تنها در مقاطع زمانی خاص دست به ارتکاب کج روی می زنند؟(2)

می گیرد و همچنین گروه هایی که فرد به آنها تعلق دارد، نسبت می دهند. دیدگاه های جامعه شناختی، کج روی را محصول نیروهای اجتماعی یا فرهنگی ای معرفی می کنند که خارج از فرد و پیش از هر کنش انحرافی وجود دارد. در تبیین های جامعه شناختی به جای تأکید بر تفاوت های فردی _ چنان چه در دیدگاه های زیست شناختی و روان شناختی وجود داشت _ به عوامل گروهی و اجتماعی توجه دارد و مدعی است نهادها و مناسبات کلی اجتماعی را باید به عنوان یک کل در نظر گرفت و رفتار انحرافی را باید در درون گروه تبیین کرد. ازاین رو، جامعه شناسان در پی پاسخ به این پرسش اند که چه چیزی در محیط های اجتماعی وجود دارد که مردم را منحرف می کند و چرا در میان برخی گروه ها یا در بعضی نواحی جامعه، میزان وقوع رفتار انحرافی بیش از دیگر گروه ها یا نواحی است؟ چون بنا به اعتقاد دورکیم، این کیفیت جامعه است که رفتار انحرافی را پدید می آورد؛ یعنی این قوانین و کارکردهای نظام های اجتماعی است که رفتارهایی را در مردم به وجود می آورد که بعضی از آنها صحیح و پاره ای جنبه کج روی به خود می گیرند.(1)

به هر تقدیر، نکته اساسی ای که تبیین های جامعه شناختی را از دیدگاه های کلاسیک و روان شناختی و زیست شناختی متمایز می سازد، تأکید این دیدگاه ها بر جامعه است و در فرایند نادیده گرفتن ارزش ها، جامعه را مقصر می داند. در اینجا به برخی از این تبیین ها به اختصار اشاره می کنیم:

ص: 79

در این جاست که ممکن است پنج واکنش پدید آید:

1. هم نوایان: کسانی اند که هم ارزش ها و هم وسایل رسمی تلاش برای تحقق آنها را می پذیرند، خواه موفق شوند یا نه؛

2. بدعت گذاران: کسانی اند که ارزش های پذیرفته شده، جامعه را می پذیرند، ولی از وسایل غیر مشروع یا غیر قانونی بهره می گیرند؛

3. شعایر گرایان: کسانی که خود را وقف شغل کسالت آور می کنند، اگرچه دورنمای پیشرفت شغلی نداشته باشد؛

4. انزواگرایان: کسانی هستند که هم ارزش های مسلط و هم وسایل دست یابی به آنها را رد می کنند؛

5. شورش گران: کسانی اند که ارزش ها و هدف های جدیدی را جای گزین ارزش های حاکم و هدف های تعیین شده می کنند. (1)

در جامعه ای که آرزو و سودای ثروت، موفقیت، تحصیل و برخورداری مادی را در افراد ایجاد می کند، ولی این امکان و قدرت را برای ساکنان آن فراهم نمی سازد تا این کیفیات و دارایی ها را به شیوه ای پذیرفته و قانونی تحصیل کنند و در این میان نیز برخی به سبب برخورداری از امتیازاتی خانوادگی یا تحصیلی و یا توانایی های خاص فرصت های بیشتری را در اختیار دارند، ولی افراد دیگر که از دسترسی به این اهداف از راه های مشروع باز می مانند، ممکن است برای به دست آوردن اهداف تعیین شده، به راه های

ص: 81

غیر قانونی روی بیاورند.(1)

در تبیین ساختی _ کارکردی، دیدگاه های بسیاری وجود دارد که به دو مورد عمده آن اشاره می کنیم:

دورکیم آن را همان نادیده گرفتن مقتضیات وجدان جمعی می داند.(1) به این صورت، معنای «بی هنجاری» آن است که آرزوهای نامحدود، فشارهایی را بر افراد وارد می آورد تا به انحراف از هنجارهای اجتماعی دست یازند.

به اعتقاد دورکیم، علت آشکار تحقق آنومی، تحولات شتاب زده اقتصادی است و این بدان سبب است که این تحولات، نوعی بحران را در نظام ارزشی و هنجاری جامعه در پی می آورد. نه به این دلیل که تولید فقر می کند؛ چون به نظر او، پدیده فقر، بدون دخالت متغیرهای دیگر، بیشتر نقش نوعی عامل ثبات بخش را در جامعه ایفا می کند، ولی در این شرایط، پی آمدهای تحقق این تحولات شتاب زده، عناصری مانند ثروت های ناگهانی را در مقابل آن قرار می دهد؛ عناصری که وجود فقر را تحمل ناپذیر می کند. پس هنگامی که در کنار این فقر غیر قابل تحمل، عناصری مانند آرزوهای بلند پروازانه به تصویر یا گفتار در می آید، ساختار پایدار نیازهای افراد درهم می ریزد و شکل گیری آرزوهای بی حد که محصول این وضعیت و آغاز آنومی است، توان کنترل این ساختار را از نظام هنجاری سنتی می گیرد. در همین اوضاع و احوال، نیازها هم ارضا نمی شود. اینجاست که ابزارهای مشروع و نامشروع برای خلاصی از آن وضعیت تحمل ناپذیر به کار گرفته می شود.(2) این وضعیت را در نمودار زیر می توان مشاهده کرد:

ص: 83

نمودار مکانیسم علّی پیدایش آنومی:(1)

رشد سریع اقتصادی ثروت ناگهانی ثروت / فقر فقر غیر قابل تحملتصویر / قول آرزوهای بلند پروازانه آرزوهای بی حسد از هم پاشیدگی هنجارهای سنتی ناتوانی در ارضای نیازهای بی حد نارضایتی اجتماعی کج روی / آنومی

به این ترتیب، بی هنجاری (وضعیتی در جامعه که هنجار معینی وجود ندارد که فرد از آن پیروی کند) سبب می گردد که برخی افراد جامعه بی ریشه عمل کرده و دست به رفتار انحرافی بزنند.

روشن است که نظریه بی هنجاری، تنها وضعیتی را ترسیم کرده است که می تواند زمینه رفتار انحرافی و کج روی را فراهم سازد و این وضعیت نمی تواند علت منحصر در پیدایش کج روی باشد؛ وگرنه باید همه افراد در جامعه دست به رفتار انحرافی می زدند؛ در حالی که تنها برخی افراد کج رو هستند.

می شمارد که احتمال شکل گیری فرصت های طلایی را بیشتر می کند که ما برای پرهیز از اطاله کلام از آن صرف نظر می کنیم.

این دیدگاه نیز همانند دیگر نظریه های ساختی تنها در خصوص برخی انواع جرم کاربرد دارد و در این باره نیز جرم های سودآور را مدنظر قرار داده است. در عین حال، اگرچه بیشتر ساخت گرایان، رفتار انحرافی و جرم را نوعی واکنش قابل پیش بینی در برابر وضعیت نامطلوب اجتماعی می دانند، الگوی مورد بحث، آن را همانند با دیگر دیدگاه های عقلانی واکنشی قابل پیش بینی نسبت به منافع یا محرک هایی به شمار می آورد که در ترتیب های خاص اجتماعی موجود است.

افزون براین، می توان دو مشکل عمده را در خصوص نظریه جرم عقلانی مشاهده کرد: نخست آن که این نظریه پدیده تکرار جرم و همچنین جرائم خشونت بار را تبیین نمی کند و دوم این که همانند بخش عمده ای از دیگر تبیین های ساختی _ کارکردی، تبیینی را در این باب ارائه نمی دهد که چرا با وجود تحقق فرصت های طلایی همانند برای افراد خاص، تنها برخی از آنان مرتکب کج روی می شوند؛ در حالی که بیشتر افراد از دست یازیدن به این گونه رفتار دوری می جویند.(1)

قواعد مرسوم و حاکم بر جامعه باشند. بدین شکل در این دیدگاه، کج روی محصول این نوع تعارض میان هنجارهاست؛ یعنی نوعی سرپیچی که یک خرده فرهنگ، آن را نسبت به هنجارهای مورد اتفاق اکثریت جامعه صورت می دهد.

تبیین های ساختی کج روی، متکی بر موانعی است که برخی افراد، در طرق قانونی کسب موفقیت، با آن رویارو می شوند. این موانع می تواند شامل تفاوت های فرهنگی و زبانی، مشکلات مالی و محدودیت دسترسی به منابع حیاتی در مسیر رشد و ترقی اجتماعی باشد، ولی در مقابل، محتوای تبیین های خرده فرهنگی آن است که برخی گروه ها، مانند دارو دسته های نوجوانان بزهکار، به هنجارهایی پای بندند که در تعارض با ارزش های دیگران در جامعه است و مشوقی برای رفتارهای کج روانه به شمار می آید.(1)

به هر حال، این نوع تبیین شکل هایی متفاوت به خود می گیرد که به مواردی از آن اشاره می کنیم:

توجهی فرهنگ گرایان به زمینه های پیدایی و سازوکار شکل گیری این خرده فرهنگ و به رغم نبود رابطه یک به یک بین ارزش ها و رفتار، مقوله خرده فرهنگ طبقاتی پایین تر از بار تبیینی بالایی در تمایل به نوع خاصی از کژ رفتاری ها برخوردار است.(1)

نظریه فرهنگ فقر را اسکارلویس، با تکیه بر پژوهش طولی خویش در میان سرخ پوستان کشورهای امریکا، کوبا، مکزیک، هند و در میان پورتوریکویی های ساکن پورتوریکو و نیویورک، مطرح کرده است.

در این تبیین، لویس با توجه به شباهت های میان فقیران ساکن در مناطق شهری جوامع گوناگون، کوشیده است فقر و ویژگی های آن را در قالب خرده فرهنگ خاص تصویر کند. وی تأکید می کند که خرده فرهنگ فقر ساخت و جهت گیری خاص خود را دارد و به صورت یک روش زندگی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود؛ روشی که محدود به یک منطقه و ملّت و... نیست و در میان ملت های مختلف و در درون تقسیم بندی های گوناگون سیاسی، از همانندی ها و هم گرایی های شایان توجهی برخوردار است.

به اعتقاد لویس، خرده فرهنگ فقر وسیله ای فرهنگی است برای سازگاری با مشکلات و مقابله با نومیدی ها و همچنین واکنشی است که قشرهای فقیر، آن را برای مقابله با بی ارجی خود در نظام های طبقاتی و اقتصاد مبتنی بر سرمایه، مناسب می یابند. برهمین اساس اهداف، ارزش ها و هنجارهای آن را در خود درونی کرده، از نسلی به نسل دیگر انتقال می دهند.

ص: 87

اما آنچه در قبال نظریه فرهنگ فقر می توان گفت این است که به لحاظ روشی دیدگاه لویس، مورد انتقاد قرار گرفته است؛ چون محیط واقعی زندگی افراد فقیر با محیط مطالعه وی ناهمانند بوده است. ازاین رو، نمونه ها معرف جامعه نبودند، حتی درمواردی نیز گزینش نمونه های استثنایی و افراطی باعث تردید و عدم اعتماد به نتایج تحقیق وی گشته است.

افزون برآن، تحلیل و تفسیر نشدن یافته ها در بخش اعظم کار، ارزش دیدگاه های لویس را در حد نوعی توصیف از موضوعاتی محدود پایین می آورد. ساخت نظری آرای او هم با حملاتی جدی روبه رو شده و نادرستی بسیاری از پیش فرض های اساسی سخن وی نیز به اثبات رسیده است.(1)

نمونه این تبیین را می توان در دیدگاه های ویلیام فوت وایت، و فیلیپ رابرت مشاهده کرد که در دو تحقیق متفاوت، به دیدگاه ها و تصاویر همانند درباره چگونگی اثر گذاری این دار و دسته ها بر رفتارهای انحرافی جوانان و نوجوانان رسیده اند.

فیلیپ رابرت، در تحقیق خود مدعی شده است در بسیاری اوقات، شکل گیری این دار و دسته ها، در قالب تجمع هایی ناهمخوان از تعدادی جوان و نوجوان بزهکار آغاز می شود؛ افرادی که در رویارویی با پیرامون خویش، احساس مطرود بودن غالبا نهفته دارند و همین احساس مشترک است که آنان را گرد هم می آورد. وقوع کوچک ترین حادثه ای نیز سبب می شود این تجمع ساختار خود را به عنوان یک باند سازمان یافته تبهکاری بیابد؛ باندی که پس از شکل گیری، امکانات محسوسی را برای بهره گیری اعضا به ارمغان خواهد آورد؛ از جمله این که قادر به فراهم ساختن امنیت و احترام برای آنان خواهد بود. در عین حال، به اعتقاد فیلیپ، این نوع باندها هر قدر مستحکم تر شکل گرفته باشد، روحیه جدایی از محیط پیرامون را در اعضای خود بیشتر تقویت می کند و احتمال بیشتری را در زمینه ایجاد و استمرار نوعی واکنش بر چسب زنی در درون خود فراهم می سازد؛ فرآیندی که به طور طبیعی، احساس وفاداری اعضا و پای بندی آنان به هنجارهای این خرده نظام را تقویت می کند.

ص: 89

ویلیام فوت وایت، نیز در تحقیق خود به تفصیل فرایند تغییر شکل یافتن یک دار و دسته نوجوانان بزهکار را به یک خرده نظام سازمان یافته یا باند بزهکار، تجزیه و تحلیل کرده است. وی در این تحقیق نشان داده است این خرده فرهنگ بزهکاری با نوعی احساس مطرود بودن نضج می گیرد و کارهای گروهی آنان نیز با ارتکاب جرائمی آغاز می شود که به طور کلی در زمره جرایم خطرناک قرار ندارد و در عین حال درآمد معینی را هم برای آنان همراه می آورد. وایت، نکته قابل توجه در رفتار این نوجوانان را آن می داند که آنان بیش از هر چیز، اهداف مشترکی را برای باند تدارک می بینند که متوقف بر تصمیم گیری، سازماندهی و تثبیت نوعی نظام اقتدار است.

در این زمینه پژوهشگران دیگری چون مک کارتی، هاگان و ماتسودار و همکاران او نیز به ترتیب به وجود عناصری مانند: وجود سلسله مراتب اقتدار در دار و دسته های نوجوانان و جوانان بزهکار، وجود رابطه قیمومیتی میان اعضا و ضروری قلمداد شدن رعایت و احترام قیم تبهکار به عنوان یکی از زمینه های ایجاد سرمایه تبهکاری اشاره کرده اند و بر وجود منزلت های شغلی در این گونه فعالیت های بزهکارانه و نیز وجود برتری های منزلتی در میان این دسته منزلت ها تأکید کرده اند.(1)

می دهند که در درون جامعه وفاقی کامل و واقعی درباره ارزش ها وجود ندارد. و جامعه نیز مرکب از گروه هایی ستیزه گر و برخوردار از ارزش ها و منافع متفاوت است که در بخش عمده ای از این آرا و دیدگاه ها، در قالب طبقات اجتماعی جلوه گر می شوند. این وضعیت نیز دستاویزی به دست این نحله نظریه پرداز داده است تا جرم را پی آمد تضاد طبقاتی تلقی کنند.

کانون سخن در تبیین های کج روی متکی بر اصول تضاد آن است که وجود تضاد در درون جامعه علت اصلی به وجود آمدن جرم و کج روی در درون جامعه است؛ تضادی که خود در پی ایجاد فضایی اجتماعی شکل می گیرد که در آن، گروه های قدرتمند ارزش های خود را بر جامعه حاکم ساخته اند و براساس آن، پای بندی افراد گروه های فاقد قدرت به ارزش ها و هنجارهای فرهنگ خودی، یا سرباز زدن آنان از پیروی هنجارهای حاکم را کج روی می نامند؛ فضایی که در آن، قانون تنها به سازوکاری برای کنترل اعضای ناراضی، فقیر و فاقد قدرت در جامعه بدل می شود و در همان حال از موقعیت و جایگاه قشر مقتدر در جامعه هم حفاظت می کند. بدین ترتیب، این دست نظریه پردازان، نمی پذیرند که قانون برای حفظ و صیانت جامعه ای آرام و شرافتمند وضع شده است و این فرض را نیز نمی پذیرند که همه کج روان و مجرمان را می توان افرادی بد و شرور دانست که می خواهند حقوق جامعه و دیگران را زیر پا بگذارند.

اساس و شالوده تمامی نظریه های تضاد اجتماعی در حوزه مطالعه جرم و کج روی اندیشه ای مارکسیستی است که با تکیه بر نقش دولت در تولید جرم، رفتارهای کج روانه را یا عکس العملی در برابر توزیع نابرابر ثروت و قدرت در جامعه می داند، یا نوعی کارکرد گونه های متفاوت تضاد موجود در درون

ص: 91

جامعه می انگارد. مطالعات نظریه پردازان تضاد اجتماعی در حوزه جرم و رفتارهای انحرافی نیز با مسائلی از این دست سرو کار می یابد:

_ نقش دولت در ایجاد یک محیط جرم زا؛

_ نقش مناسبات شخصی و گروهی اقتدار در کنترل و شکل دادن به حقوق جزا؛

_ نقش پیشداوری ها و تعصبات در برخوردهای عملی نظام رسیدگی به امور جزایی؛

_ بررسی مناسبات میان یک نظام اقتصاد سرمایه داری و پایه ریزی شده براساس تجارت آزاد و میزان وقوع جرم؛

برهمین اساس، این محققان، پدیده هایی همچون نژاد پرستی، جنسیت گرایی، امپریالیسم، شرایط نامطمئن شغلی، فرآیند ناقص تربیت و مراقبت از کودکان، وضعیت زیر استاندارد محیط های مسکونی، آلوده ساختن محیط زیست، جنگ آفرینی و... را جرایم واقعی به شمار می آورند و در مقابل، جرایم فرو دستان مانند ورود غیر مجاز به اماکن مسکونی به قصد ارتکاب جرم، دزدی و ضرب و جرح را عمدتا نوعی ابراز خشم ضد شرایط غیر عادلانه موجود قلمداد می کنند. در عین حال، یادآور می شوند که این دست رفتارها نیز معمولاً بدون اتکا بر خود آگاهی واقعی انجام می پذیرد.(1)

ص: 92

3. تعدد نامتناسب جریان های اجتماعی کننده و کنترل کننده.(1)

هرچند، تبیین های روان شناختی اجتماعی، درصدد پاسخ به دو پرسش: «چه چیز فراگیر می شود» و «این فراگیری کی اتفاق می افتد» هستند، ولی برحسب چگونگی پاسخ به این دو پرسش، نوعی تفاوت اساسی با یکدیگر پیدا کرده و آنها را به طور کلی به سه دسته متفاوت زیر قابل دسته بندی ساخته است:

الف) نظریات کنترل؛

ب) نظریات یادگیری؛

ج) رویکرد واکنش متقابل.

در ادامه دیدگاه های یادشده را بررسی می کنیم:

همنوایی می کنند؟».(1)

در این تبیین ها برخلاف تبیین های دیگر، تمایلی به یافتن انگیزه ها و علل رفتار کج روانه وجود ندارد و بیش از هرچیز، به موقعیتی توجه می شود که درآن، افراد برای انجام این گونه رفتارها آزادی بیشتری به دست می آورند؛ یعنی این گونه تبیین، وقوع رفتارهای انحرافی را بر حسب وجود ضعف در فرایند کنترل اجتماعی در جامعه و ناکارآمدی آن در هر دو بعد درونی و بیرونی تبیین می کند و مدعی است هنگامی که کنترل اجتماعی به اندازه کافی قوت داشته باشد، از وقوع کج روی جلوگیری می شود، ولی وقتی کنترل های داخلی یا خارجی ضعیف بوده، یا از هم پاشیده باشد، رفتار کج روانه ظاهر می گردد.(2)

در نقد این دیدگاه گفته اند: اولاً این دیدگاه نمی تواند انواعی از جرایم گسترده جنایی، جنسی و همچنین انحرافات مربوط به مواد مخدر در میان افراد آبرومند و ممتازی که به ظاهر با جامعه و اهداف و ارزش های آن پیوستگی های محکمی دارند، تبیین کند؛

ثانیا، این دیدگاه ها در فرایند تبیینی خود، این پرسش را که چرا رفتارهای انحرافی مورد نظر آن، در مرحله عمل، به شکل ها و چهره های مختلفی ظاهر می شود، بی پاسخ گذاشته و تبیین مشخصی به دست نمی دهند؛

ثالثا: دیدگاه های یاد شده، به بررسی این احتمال نمی پردازد که ضعیف بودن پیوند برخی افراد با جامعه ممکن است ناشی از همین متغیر ارتکاب

ص: 95

رفتار انحرافی باشد و نه دلایل دیگر؛ یعنی ممکن است رفتار برخی افراد چنان خطاکارانه و گناه آلود باشد که بسیاری از اعضای دیگر جامعه تمایلی به برقراری رابطه با آنان در خود نبینند.(1)

آن می تواند الگوهای متمایز از الگوهای غالب و مسلط در جامعه باشد، ولی کارگزاران و همچنین راه کارهای آموزش آن، معمولاً چندان تفاوتی با کارگزاران و راه کارهای آموزش رفتار بهنجار ندارد.(1)

کج روی بر حسب نوعی معامله متحرک میان وضع کنندگان، نقض کنندگان و اجرا کنندگان قواعد تبیین گردد. محتوای آن، نوعی پاسخ از سوی کج روان به نگرش هایی به شمار می آید که در مقاطع زمانی مختلف، نسبت به آنها وجود داشته و دارد و کج رو شدن نیز فرایندی به حساب می آید که ماهیت آن، قالب ریزی دوباره خود و مطرح ساختن و ایجاد مجدد انگیزه هاست. همچنین باید دانست در نگاه این رویکرد، معانی و تعریف های حاکم در زمینه انواع رفتار، بازتاب آرا و دیدگاه های صاحبان قدرت در جامعه است و تأکید دارد که این قشر نیز همواره نفوذ خود را در جهت تحمیل این معانی و تعاریف بر دیگر قشرهای جامعه به کار می گیرد. افراد جامعه هم ناخودآگاه آنها را به عنوان معیارهای ارزیابی رفتارهای خویش و همچنین تفسیر رفتار گرایان به کار می گیرند.(1)

است و فضای مباحث اجتماعی در زمینه انحرافات بر او پوشیده نیست، کوشیده است نقدهایی را که گریز از آن آسان نیست، یادآور شود و این به معنای نبود نقدهای دیگر نیست. همان گونه راه ایراد اشکالات دیگر بر این دیدگاه ها را نیز بسته نمی داند. همچنین باید دانست در نگاه دینی، آنچه اندیشمندان اجتماعی مطرح کردند به طور مطلق باطل نبوده و نیست؛ چون مطالب یاد شده حاصل تلاش های فراوان و طاقت فرسای اندیشمندان بسیاری است که سال ها کار و کوشش کرده و سختی های فراوانی را متحمل شدند تا نکات یاد شده را دریابند، ولی این حقیقت را نیز نباید نادیده گرفت که هنوز گره های فراوانی در دیدگاه های یاد شده وجود دارد و با همه تلاشی که انجام گرفته است هیچ کدام از دیدگاه های یاد شده نمی توانند معضل انحراف را حل کنند و این بدان جهت است که علت اساسی و حقیقی را نادیده گرفتند و بیشتر به زمینه های بروز انحراف اشاره کردند. ازاین رو، در فصل آینده خواهیم کوشید با بررسی متون دینی و گذری اجمالی بر آثار به جامانده از پیشوایان دین، علت اساسی این امر را شناسایی کرده و بدانیم اساسی ترین علت نادیده گرفتن ارزش ها در نگاه دینی چیست؟

ص: 99

عقیده ما شخصیت، عبارت است از تألیفی از خلق و خوها، معتقدات، عادات و ملکاتی که بر اثر افعال اختیاری آدمی حاصل می آیند».(1)

بر این اساس، در فرایند تبیین و شناخت علل پیدایش کج روی و نادیده گرفتن ارزش ها، نباید از اراده و اختیار انسان غافل شد؛ چون غفلت از این حقیقت نه تنها تبیین علمی مسئله را دچار مشکل می کند، بلکه پی آمدهای اجتماعی ناصوابی را نیز در بر خواهد داشت. برای نمونه، محققان غربی در تحقیقات خود بیشتر جنبه های زمینه ساز جرم را مورد توجه قرا می دهند و اراده و اختیار خدادادی بشر را نادیده گرفتند و نتیجه این غفلت، حذف مجازات هایی چون اعدام در جوامع غربی بود. به بیان دورکیم، جوامع مدرن و صنعتی با تکیه بر تحقیقات به عمل آمده، قوانین حقوقی ترمیمی را جای گزین قوانین حقوقی تنبیهی کردند.(2) و فرد مجرم را به مثابه بیماری دانستند که باید با قوانین حقوقی ترمیمی او را مداوا و اصلاح کرد؛ مثل عضو بیماری که با بهره گیری از داروی شیمیایی یا گیاهی مداوا می گردد.

ولی در نگاه دینی، علت اساسی در نادیده گرفتن ارزش ها و ارتکاب رفتار انحرافی، اراده و اختیار خدادادی آدمی است و عوامل دیگر تنها زمینه ساز گزینش و اختیار افرادند. ازاین رو، آن دسته مجرمانی که در برابر پرسش الهی و هنگام محاسبه اخروی، جامعه آلوده را بهانه کرده و خود را ناچار به تبعیت اجتماعی می دانند و می گویند: «کنّا مستضعفین فی الارض؛ ما در زمین از

ص: 101

مستضعفان بودیم». (نساء: 97)، در پاسخ گفته می شود: «الم تکن ارض اللّه واسعة؛ مگر زمین خدا وسیع نبود». (نساء: 97)

بر همین اساس، در این فصل درصدد عللی هستیم که اراده و اختیار جزء اخیر علت تامه است و مواردی را مرور می کنیم که اراده و اختیار فرد نیز در آن دخیل بوده است و اگر عوامل زیستی و روانی و اجتماعی وجود دارد، تنها زمینه گزینش را فراهم کرده اند و تصمیم گیرنده اصلی خود فرد مجرم و منحرف خواهد بود. به دیگر سخن، بنا داریم تا با بهره گیری از معارف دینی و مباحث اجتماعی، غفلتی را که غالبا در تبیین های ارائه شده صورت گرفته جبران کنیم. ازاین رو، به آن دسته از عواملی که نقش برجسته و مؤثری را در نادیده گرفتن ارزش های حاکم بر جامعه دارد، اشاره می کنیم:

خواهد کرد. این است که می گوییم شناخت و آگاهی نداشتن از ارزش ها عامل اصلی نادیده گرفتن آن است.

این حقیقت را به خوبی می توان در زبان قرآن و روایات دید. ده ها آیه و صدها روایت آشکارا براین واقعیت اشاره دارند. برای نمونه، آیه 179 سوره اعراف، علت سقوط انسان از کرامت انسانی و فرو رفتن در ورطه حیوانیت و پایین تر از آن را ناآگاهی و غفلت می داند و می فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون؛ آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند، آنها همان غافل ماندگانند».

یا در زبان امیرمؤمنان علی علیه السلام، عامل اصلی پرده دری و کج دهنی به ذات اقدس الهی، جهل و نادانی است. چنان چه در دعای کمیل دارد: «ظلمت نفسی و تجّرأت بجهلی».

در صحیفه سجادیه نیز می خوانیم: «أنا الذی بجهله عصاک». با نگاهی گذرا در میان روایات این حقیقت را به خوبی می توان دید.

آگاهی و شناخت ارزش ها راه سلامت را به سوی فرد و جامعه خواهد گشود. در داستان حضرت یوسف علیه السلام می بینیم جوانی در برابر زنی که همه مقدمات تحریک قوه شهوانی را فراهم کرد، تنها با اتکا به ارزش های الهی توانست از آن مهلکه نجات یابد و با بهره گیری از نور ارزش های خدایی اش، از فرو افتادن در چاه انحراف برهد؛ چنان چه قرآن می فرماید: «لقد همت به وهم بها لولا أن رءا برهان ربه؛ و در حقیقت آن زن آهنگ وی کرد و یوسف نیز اگر برهان پروردگارش را ندیده بود، آهنگ او می کرد». (یوسف:24)

ص: 103

حکیمان و دانشمندان نیز براین واقعیت اشاره دارند. سقراط (399 _ 470 ق.م) براین باور بود که انحراف اساساً ثمره نبود شناخت و آگاهی است و تنها راه حل آن نیز آگاهی بخشی است. وی دراین باره می گوید:

ما نبایستی با تبهکاران با خشونت رفتار کنیم، بلکه باید به آنها بیاموزیم که به چه ترتیب از ارتکاب بزه خودداری نمایند؛ زیرا جنایت ثمره نادانی و جهل است. تعداد بی شماری از افراد که نتوانسته اند معرفتی کسب کنند مرتکب جرم می شوند.(1)

حکیم ابونصر فارابی، دانشمند اسلامی نیز علت اساسی ناهنجاری را عدم شناخت دانسته و می نویسد:

اگر انسان سعادت را نشناخت ویا دانست و آن را غایت مشتاق الیه خود قرار نداد و بلکه چیز دیگری را جز آن، غایت قرار داد و به واسطه قوت نزوعیه به آن امر اشتیاق و گرایش حاصل کرد و به واسطه قوت رؤیت آنچه باید مورد عمل قرا گیرد تا به واسطه آن و به کمک حواس و متخیله وصول به آن ممکن گردد، استنباط کرد و سپس به واسطه آلات قوه نزوعیه آن گونه افعال را انجام داد، در این صورت همه افعال انسان شر و نازیبا (نابهنجار) خواهد بود.(2)

به این ترتیب، از عواملی که نقش اساسی در بروز انحراف دارد، نبود شناخت و آگاهی است. دیگر عوامل در رتبه بعدی هستند. در اهمیت این عامل همین بس که خدای سبحان نه تنها قوه عاقله و رسول باطنی به بشر هدیه داد، بلکه یک صد و بیست و چهار هزار پیامبر و نبی فرستاد تا انسان ها

ص: 104

را از جهل و نادانی نجات داده و راه رسیدن به کمال و سعادت را با چراغی به نام ارزش ها، هموار سازند. در عین حال، بشر کمتر توانسته از هدایت انبیا بهره گیرد و همچنان در ناآگاهی به سر می برد؛ حال باید دید بهترین شیوه در حل این مسئله چیست؟

ولی آنجا که فرد فرهنگ پذیر شده است، همواره و در همه حال خود را در برابر ارزش ها مسئول می داند؛ چه ناظر رسمی وجود داشته باشد و چه نباشد. ازاین رو، تأثیر این شیوه در به هنجار کردن رفتار افراد در جامعه به مراتب بیشتر از جامعه پذیری است.

در فرهنگ اسلام نیز این دو شیوه به صورت اسلام و ایمان مطرح است و تلاش براین است که پیروان خود را مؤمن کند نه مسلمان؛ چون ایمان یعنی پذیرش ارزش های دین و اعتقاد قلبی و التزام عملی بدان. در نتیجه این گونه تربیت شدن است که فرد خود را مسئول می داند و احساس می کند تحت نظارت الهی است و همواره آیه «اَلَمْ یَعَلَمْ بأنَّ اللّه َ یَری» را فرا روی خود قرار می دهد و به وظیفه خود عمل می کند. برخلاف آنجا که فرد ایمان نداشته و تنها بر رسالت پیامبر و وحدانیت خدا شهادت می دهد، اما جوانح و ضمیر قلبی او به پیام الهی پیوند نخورده است. در این شیوه، خطر انحراف به مراتب بیشتر است.

خانواده عاملی است که هم در اجتماعی کردن و هم در فرهنگ پذیری نقش برجسته ای دارد، این عامل را به صورت مستقل با عوامل فرهنگ پذیری که به اعتقاد نگارنده تنها عامل فرهنگ پذیری است، مورد توجه قرار می دهیم و پس از مدرسه، گروه همسال و رسانه های جمعی بحث می کنیم.

نوجوانان می شود و پذیرش ارزش های گروه همسالان به طور گسترده ای به پذیرش فرد در آن گروه کمک می کند.

در معارف اسلامی نیز به نقش خانواده به صورتی عمیق تر توجه شده است؛ به این معنا که دین مقدس اسلام، نه تنها درباره انتخاب همسر و تشکیل خانواده دستورات و سفارش های فراوانی دارد، بلکه حتی نوع تغذیه والدین پیش از تکوین نطفه و تغذیه مادر هنگام بارداری و شیردهی فرزند را نیز از نظر دور نداشته است؛ مثلاً خوردن خرما را برای مادر شیرده مستحب می داند، چون باعث بردباری و حلم فرزند می شود. چنان چه قرآن خطاب به حضرت مریم که تازه از وضع حمل فارغ شده بود می فرماید: «تنه درخت خرما را به سوی خود تکان بده تا خرمای تازه به پیش تو افکند». (مریم: 25)

شاید حکمت آن، این است که خرما خوردن زن شیرده در شخصیت کودک شیرخوار اثر نیکو دارد.(1)

درباره غذای پیش از ایجاد نطفه نیز سفارش شده است که از حرام بپرهیزید. امام صادق علیه السلام می فرماید: «درآمد حرام در اولاد اثر می گذارد»؛(2) یعنی غذای حرام والدین که سازنده نطفه و تغذیه کننده جنین است، در فرزند اثر نامطلوب دارد.

در انتخاب همسر نیز آمده است: صفات روحی مادر در فرزند تأثیر دارد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «انظر فی ایّ شی ء تضع ولدک فانّ العرق دساس؛(3) دقت کنید که نطفه خود را در چه محلی قرار می دهید؛ زیرا اخلاق سرایت می کند».

در جنگ جمل هنگامی که محمد حنفیه نتوانست پیش روی کند،

ص: 110

امیرمؤمنان، علی علیه السلام به او فرمود: «ادرکک عرق من امک؛ این ضعف و ترس را از مادرت به ارث برده ای».(1)

پس از تولد فرزند نیز رسول گرامی اسلام می فرماید:

هرکه خدا فرزندی به او دهد، باید در گوش راست او اذان بگوید و در گوش چپ او اقامه بگوید که این کار او را از شیطان رجیم حفظ می کند».(2)

روایات فراوانی در زمینه تربیت فرزند آمده و آن را از حقوق فرزندان برشمرده است. نام نیک، آموزش قرآن، تربیت صحیح و پاکیزه نگاه داشتن فرزند، از وظایفی است که به عهده والدین نهاده شده است.(3)

در حدیثی از رسول اللّه صلی الله علیه و آله آمده است:

وای به حال بچه های آخر زمان، به سبب پدران ایشان، پرسیدند: یا رسول اللّه، از پدران مشرک؟ فرمود:خیر،از پدران مؤمن که واجبات را به فرزندان خودنمی آموزند.(4)

فرزندان را باید به گونه ای تربیت کرد که هنگام رشد و فهم، نسبت به ارزش های واقعی بیگانه نباشند، بلکه به سوی آن حرکت کنند. مولای موحدان، علی علیه السلام در سفارش های خود به یکی از فرزندانش می فرماید:

دل بچه و طفل همانند زمین آماده است که هرچه در آن نهاده شود می پذیرد. من به تربیت تو پیش از این که دلت سخت شود و ذهنت مشغول گردد، اقدام کردم.(5)

ص: 111

این همه تأکید در بیان و زبان شرع مقدس، بدان جهت است که والدین در رسوخ فرهنگ و ارزش ها در جان و جسم فرزندان، نقش بی بدیلی دارند، چه این که شخصیت فرزند در آغوش گرم و صمیمی خانواده شکل گرفته و فرد را فرهنگ پذیر می کند و فردی که فرهنگ پذیر شده باشد، هم خود در برابر ناهنجاری ها مصون و هم جامعه را سالم نگه می دارد و می تواند در سلامتی جامعه اثر گذار باشد.

اگر عالمان بزرگ و نامداری توانستند با وجود با برکت خود، جامعه اسلامی را از معارف دین و ارزش های ناب بهره مند سازند، شخصیتشان در آغوش گرم والدین و به ویژه مادر شکل گرفته بود. هنگامی که به مادر سید رضی _ گردآورنده نهج البلاغه _ و سید مرتضی _ عالم برجسته شیعه _ گفتند: چه کردی که چنین فرزندانی تربیت شدند، گفت: در دوران طفولیت آنان، شب هنگام که برای نماز شب بیدار می شدم، آنها را بیدار می کردم تا با آن وقت، آشنا باشند و یا آن گاه که به مادر شیخ اعظم مرتضی انصاری _ افتخار جهان شیعه _ گفته شد: فرزندت به درجات عالیه ای از علم و تقوا رسیده است، پاسخ داد: من ترقی بیشتری هم از او انتظار داشتم؛ زیرا هنگام شیردادن، هرگز او را بدون وضو شیر ندادم، حتی در شب های سرد زمستان هم وضو می گرفتم و سپس به وی شیر می دادم.(1)

باری، اگر والدین در قالب خانواده بتوانند فرهنگ ناب دینی و ارزش های الهی را با عمل خود در جان و روح فرزندان خود رسوخ داده و آنان را

ص: 112

فرهنگ پذیر کنند، در حقیقت آنان را در برابر ارزش های مادی و دست ساخته بشری مصون کرده اند و تا حدود بسیاری آنان را از خطر انحراف نجات داده اند. اگر امروزه بدی ها بسیار شده است، عامل اصلی آن به فرموده رسول گرامی اسلام، والدین اند. اگر آنان درست عمل می کردند، فرزندانشان مثل شهید چمران می شد که حتی در امریکا تلاش می کند تا مکروهی هم انجام ندهد. یا شهید سرافراز خلبان برجسته دوران دفاع مقدس، شهید بابایی، پیش از انقلاب هم در امریکا، نماز اول وقت خود را ترک نمی کند. شهید بزرگوار سردار خلبان بابایی در خاطرات خود می گوید: دوره آموزشی خود در امریکا، در تمام مواد درسی حتی ورزش شاگرد ممتاز بودم، ولی در پایان دوره برخلاف انتظار همگان، گواهی پایان دوره و مجوز پرواز به من ندادند. برای بررسی موضوع و یافتن علت به دفتر ریاست و فرمانده آموزش رفتم، ولی در آن لحظه رئیس دانشکده در دفتر کار خود نبود. گفتند دقایقی صبر کنم تا بیاید. من طبق عادت که نماز اول وقت را رعایت می کردم، در همان اتاق انتظار روزنامه پهن کردم و به نماز ایستادم، در اثنای نماز ریاست دانشکده آمد. به اعمال من خیره شد و پس از اتمام نماز از من پرسید: آقای بابایی این چه کاری بود که می کردی؟ در پاسخ گفتم: نماز می خواندم. پرسید: نماز یعنی چه؟ برایش توضیح دادم که ما مسلمانان در هر روز چند وعده نماز به جا می آوریم. الان وقت نماز ظهر بود و چون شما نبودید خواستم نماز اول وقت را از دست ندهم. رئیس دانشکده مجوز مرا امضا کرد. با تعجب به او گفتم: اتفاقا من برای پی گیری این قضیه به سراغ شما آمدم و می خواستم بدانم من که شاگرد ممتاز این دوره بودم، به چه دلیل مدرکم را نمی دادید. پاسخ داد: آری شما شاگرد ممتاز بودی، ولی هم اتاقی

ص: 113

شما، در حقیقت ارزیاب و مأمور مراقبت از کار شما بود. ارزیاب شما نوشته بود: ایشان در همه امور ممتاز است، ولی فردی روان پریش است؛ چون هر روز چند بار می ایستد با خود حرف می زند و حرکاتی انجام می دهد که نشان از روان پریش بودن اوست. ما طبق این گزارش نخواستیم به فردی که از لحاظ روانی، طبیعی نیست مجوز پرواز دهیم، ولی حالا متوجه شدم که شما در حال انجام عبادت بودید. این در حالی است که شهید بزرگوار، پیش از انقلاب و به عنوان افسر رژیم طاغوت به امریکا رفته بود. آیا این دین داری نتیجه تربیت نیک در خانواده نبوده است؟

در روایات و در نگاه اسلامی، خانواده حق ندارد راه استبداد و سخت گیری طی کند و بر فرزندان سخت بگیرد، حتی می فرماید: «هرکه بر فرزندش نفرین کند، فقیر می شود.»(1) و نیز اجازه سهل انگاری و توجه نداشتن به اولاد داده نشده است. چنان چه امام صادق علیه السلام می فرماید: جوانان خود را سریعاً با احادیث (اهل بیت) آشنا کنید، پیش از این که گروه مرجئه (طایفه ای که زمان حضرت صادق علیه السلام با عقاید باطله خود جوانان را به دام جهل و نادانی می افکندند) آنها را دریابند».(2)

یعنی فرزندان خود را با دین حق آشنا کنید تا آلوده نشوند. راحتی و شادی فرزندان را فراهم سازید و آموزش ارزش های اخلاقی آنان را جدی بگیرید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هرکه فرزندش را ببوسد، خداوند یک کار نیک برایش بنویسد و هر که فرزندش را شاد کند، خداوند روز قیامت او را شاد می کند و هر که به فرزندش قرآن یاد دهد، پدرش و مادرش را صدا زده و دو لباس نور، که صورت بهشتیان را نورانی می کند، برتن آنان می پوشاند. (3)

در نگاه دین خانواده باید کانون گرم محبت، عاطفه، آموزش و تعلیم امور انسانی باشد، ولی امروزه متأسفانه با صنعتی شدن جوامع این وظیفه از خانواده ها گرفته شده و تغییراتی را در خانواده به وجود آورده است؛ به گونه ای که انتظار تعلیم و پرورش از خانواده، انتظاری نابه جا و دخالت در مسئولیت دانسته می شود.

ص: 116

صورت نمی توانیم انتظار داشته باشیم که فرزندان فرهنگ پذیر گردند؛ زیرا تنها توانایی مدرسه (اگر بتواند در عمل اجرا کند) اجتماعی کردن یا جامعه پذیری است. چنان چه دورکیم می گوید: «مدرسه در جامعه نوین امروزی صرفاً ابزاری است برای انتقال هنجارهای پذیرفته شده جامعه به نسل جدید، مدرسه محلی است برای انتقال حداکثری از دانش و معلومات نسل گذشته به نسل جدید».(1)

به این ترتیب، اگر خانواده نقش برجسته خود را که همانا فرهنگ پذیری است از دست دهد، جامعه شاهد ناهنجاری ها و نادیده گرفتن ارزش ها خواهد بود؛ چون ارزش ها باید در خانواده نهادینه شود، و این امر وقتی محقق خواهد شد که والدین دارای اقتدار لازم در محیط خانه و خانواده برای فرهنگ پذیر کردن فرزندان و کودکان خود باشند. این اقتدار خود مبتنی بر حضور همیشگی یکی از والدین، به ویژه مادر در خانه است؛ چون مادر با ویژگی های خدادادی اش در تربیت، نقش اول و بی بدیل دارد. سپردن کودک به مهد کودک و یا مؤسسه های حفظ و نگهداری کودکان و اشتغال والدین و حضور کمرنگ آنان در زندگی کودک، باعث کم شدن اقتدار آنان، در دوران جوانی و نوجوانی خواهد بود. در دوران کودکی، فرزندان نیاز عاطفی شدید دارند و مهد کودک ها و... این نیاز آنان را برآورده نخواهند ساخت. این امر در فرایند فرهنگ پذیری، اخلال ایجاد می کند و فرزندان با ارزش های خانوادگی و مذهبی خود ناآشنا خواهند بود. در این زمان، مؤسسه ها و گروه های همسال جای والدین را خواهند گرفت و این عوامل نیز در جامعه

ص: 118

پذیری آنها نقش آفرین هستند. تأثیر جامعه پذیری بسیار کمرنگ تر از فرهنگ پذیری است. تا زمانی که والدین از اقتدار لازم برخوردار نباشند، فرزندان ارزش ها و فرهنگ را از آنها نمی گیرند؛ چون افراد به طور معمول ارزش ها را از کسانی یاد می گیرند که خودشان مقتدرتر و موثرتر باشند. در خانواده ای که فرزند سالاری حاکم است، این فرزند است که خواسته های خود را به کرسی می نشاند و والدین هستند که برای پر کردن جای خالی خود، حالت انفعالی می گیرند. این خود مانعی است در جهت فرهنگ پذیر کردن. نتیجه این امر، بی توجهی فرزندان به معیارهای مورد پذیرش والدین و ارج ننهادن دیدگاه آنان در مسیر زندگی فردی و اجتماعی شان است. آنان برای حل این قضیه به ارزش های مورد پذیرش گروه های همسال و امثال آن، که غالباً احساسی و گذراست، مراجعه می کنند. ازدواج های متزلزل و کم دوام که هر روز بر تعداد جدایی و طلاق ها افزوده می شود، حاصل این روند ناصحیح و فرهنگ پذیر نشدن فرزندان از سوی والدین کم اقتدار یا بی اقتدار است.

هر نهاد و ارگانی متوجه خانواده و والدین است. این نقش با رویکرد صنعتی شدن و ورود تکنولوژی از خانواده به نهاد آموزش رسمی، چون مدرسه و مهد کودک و امثال آن منتقل گردید. از سوی دیگر، با انقلاب صنعتی و رنسانس، ایده هایی چون سکولاریسم و الحاد در جوامع حاکم شد که بنابر آموزه های آن، دین و دین گرایی از شئون اجتماعی و از نهادهای آموزشی حذف شد. ره آورد این تحولات، روی گردانی از دین و به تعبیری دین زدایی بود. این ره آورد، خود منشأ بسیاری از مشکلات اخلاقی و اجتماعی جوامع سکولار شد؛ به گونه ای که مجامع علمی غرب نیز با اعتراف بدان، به طور رسمی اعلام کردند که هفتاد درصد از بیماری های روانی، از زندگی بدون دین ناشی می شود. این امر بیش از هر کسی، وظیفه و رسالت والدین را پر رنگ تر می کند. آنها هستند که باید در تربیت دینی و ارزشی فرزندان خود کوشا باشند. این رسالت مهم طی مراحلی انجام می پذیرد.(1)

پخش می شد و این در ناخودآگاه و یا خودآگاه فرد اثر روانی برجا می گذاشت؛ به گونه ای که فرد به محض دیدن آن کالا در ویترین مغازه، بی اختیار به سوی آن کشیده می شد. والدین برای گرایش فرزندان به دین در محیط خانه که خاستگاه رشد و تکوین شخصیت اوست، چه برنامه ای تدارک دیده اند؟ چه بسیار مادرانی که هنگام ادای فریضه نماز، فرزندان را از سخن گفتن و بازی منع می کنند و پدر برای خواندن قرآن بر سر فرزند بازی گوش فریاد می زند. این به طور ناخودآگاه در ذهن فرزند نگرش منفی به فرایض دینی و ارزش هایی چون نماز و قرآن ایجاد می کند؛ در حالی که زیباترین وشیرین ترین لحظه در محیط خانه باید هنگامی باشد که پدر به نماز ایستاده و مادر با زانوی ادب از خوان نعمت قرآن بهره می گیرد. و این شدنی نیست، مگر آن زمان که برای فرزند ارزش قائل شویم وبا موقعیت شناسی، او را در ایجاد نشاط سهیم کنیم. اگر به قصد اقامه نماز به مسجد می رویم، فرزند خود را با هدیه و... به همراهی ترغیب کنیم. با روش های مادی و معنوی باید در فرزند گرایش مثبت به دین و ارزش ها ایجاد کنیم و پس از گرایش، لطایف ارزش ها را در حد توان به او بشناسانیم.

اعمال دینی سهل انگاری می کند، در این صورت وادار کردن فرزند نه تنها ناپسند نیست، بلکه دین بر آن تأکید ورزیده است.

است چون در مرحله معرفت دینی است که باید تلفیق دین و دانش را برای فرزندان مطرح کرد تا آنها فکر نکنند راه دین و دانش جداست و وقتی به دوران جوانی و در میان جامعه علمی قرار گرفتند، از اظهار تدین شرمنده باشند. دانشجویی اهل یکی از شهرستان ها می گفت: در محیط دانشگاه خجالت می کشم به نماز جماعت بروم! و این نتیجه همین تفکر است که دین و دانش دو راه جدا دارند.

بیان این نکته بایسته است که در مرحله انس دینی، حالت تلقین و در مرحله عادت، حالت تقلید ولی در مرحله معرفت دینی، حالت الگوپذیری حکمفرماست. ازاین رو، باید برای فرزند الگوهای مثبت و دین دار معرفی کرد؛ چون ارائه الگو برای کودکان پنج اثر سازنده دارد:

1. اسوه و سرمشق های قابل دسترس را به آنان می شناساند؛

2. عامل تحرک انسان ها است؛

3. عامل پیش گیری از انحرافات است؛

4. عامل تغییر در گرایش هاست؛

5. عامل حقانیت مکتب است.

مسلم مجاشه، از رزمندگانی است که در جنگ جمل در کنار امیر مؤمنان علیه السلام بود. حضرت فرمود: آیا کسی در بین شما هست که قرآن به دست گیرد و دشمن را به قرآن فرا خواند؟ اما بدانید هر که چنین کند، دشمن او را قطعه قطعه خواهد کرد و به زندگی اش پایان خواهد داد. مسلم جلو رفت و گفت: یا علی، من آماده ام. حضرت فرمود: دست تورا قطع و بدنت را قطعه قطعه می کنند. عرض کرد: آماده ام. سپس قرآن را به دست گرفت و بر فرازی قرار گرفت و رو به دشمنان گفت: من شما را به قرآن، این کتاب خدا فرا می خوانم. هنوز کلام او به پایان نرسیده بود که دشمن از پشت یک دستش را با شمشیر قطع کرد. مسلم قرآن را به دست دیگر گرفت و فریاد زد. دشمن دست دیگرش را نیز قطع کرد. آن گاه مسلم قرآن را به زیر چانه گرفت. دشمن با شمشیر آن قدر بر پیکرش ضربه زد که قطعه قطعه شد. دین در همه ابعاد زندگی مسلم نفوذ کرده بود و در افق زندگی اش جز دین نمی درخشید.

والدین باید دین را این گونه به فرزند بیاموزند، البته با رفتار خود نه فقط با گفتار: «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم». والدینی که حاضر نباشند، در راه حفظ ارزش ها و اجرای آن، کوچک ترین هزینه ای پرداخت کنند، فرزندان چگونه حاضر می شوند تمام وجود خود را در راه حفظ ارزش ها فدا کنند.

به این مرحله برسند و آنان کسانی اند که با اهتمام به ارزش های ناب اسلامی شیعی، در حقیقت بر سر سفره تربیت علوی نشسته اند.

نادیده گیرد و برخلاف آن رفتار کند، نه تنها خود را به ورطه هلاکت کشانده اند، بلکه آنانی را که در تفکر و عمل به آنان اقتدا کردند، نیز در معرض انحراف قرار داده و زمینه انحراف افراد سست اراده و ناآگاه را نیز فراهم می کنند.

بهترین گواه بر این حقیقت، تاریخ صدر اسلام است. امت اسلام در سوگ رحلت فخر عالم، پیامبر خاتم نشست و جامعه نبوی از وجود محمد صلی الله علیه و آله محروم گردید. افرادی چون طلحه، زبیر و سعد بن ابی وقاص که به تعبیر رهبر معظم انقلاب، هر کدامشان یک کتاب قطور سابقه افتخارات در بدر و حنین و احد و جاهای دیگر داشتند، جزء سرمایه دارهای درجه اول اسلام شدند. وقتی که یکی از آنها مرد، می خواستند طلاهایی که از او مانده بود، بین ورثه تقسیم کنند. این طلاها را که آب کرده و شمش کرده بودند با تبر شکستند. ببینید چقدر طلاست که با تبر می شکنند، مقدار درهم و دیناری که از اینها به جا ماند، افسانه وار بود. اینها را تاریخ ضبط کرده است.(1)

روشن است که وقتی سعد بن ابی وقاص، صحابه رسول اللّه صلی الله علیه و آله و رزمنده لشگر اسلام، به زراندوزی روی می آورد، پسرش عمر بن سعد، برای رسیدن به خاک ری، خاک گرم و تفتیده کربلا را به خون فرزند زهرا علیهاالسلام رنگین می کند. زبیر از پیشگامان اسلام بود که در نوجوانی، چهارم یا پنجمین کسی بوده است که مسلمان شد. وی دو بار هجرت کرد. یک بار به حبشه و یک بار به مدینه. وی در دوران زندگی پیامبر از خواص حضرت بود. نقل

ص: 126

است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«لکّل نبیٍّ حواریّ و حواری الزبیر بن العوّام؛ برای هر پیامبری حواری (خواص) است و زبیر فرزند عوام از خواص من است».

او از علاقه مندان و شیفتگان امیرمؤمنان و تا ابتدای خلافت آن بزرگوار همراه و همگام با حضرت بود و در غربت مولا با حضرت بود. نوشته اند: زیبر آن هنگام که امام را با اهانت به مسجد بردند، با شمشیر به عمر حمله کرد و خروش برآورد: ای گروه بنی هاشم، شما زنده اید و با علی چنین رفتار می کنند؟! او از جمله وفاداران به امام علی علیه السلام بود. هنگامی که حضرت فرمود: وفاداران من فردا صبح با سرهای تراشیده و همراه با سلاح خود به منزل من بیایند، تنها سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر به وعده خود وفا کردند. نیز در شورای شش نفره ای که عمر تشکیل داد، او حامی امام علی علیه السلام بود.(1) وقتی این چنین فردی به دنیا و دنیا گرایی روی آورد، روشن است که ثروت ارزش شده و زراندوزی چراغ راه می شود. آری، ارزش های جامعه با رفتار نخبگان معین می گردد. اینجاست که نقش نخبگان در صلاح و فساد جامعه نمایان می گردد. غالب افراد جامعه به عمل و رفتار و درستی و نادرستی آن توجه ندارند، بلکه به انجام دهنده آن می نگرند. کافی است فردی که رفتار از او صادر می شود، از نخبگان سیاسی یا فرهنگی باشد. در زیر به دو نمونه تاریخی اشاره می کنیم:

شبث بن رِبْعی در هشتاد سالگی می میرد. جنازه او را تشییع با شکوهی می کنند. در مراسم تشییع، بردگان و کنیزان، شترداران و اصناف و اقشار

ص: 127

مختلف هر کدام در صف های مستقلی حضور داشتند و همگی بر سر و روی خود می زدند و عزاداری می کردند. تنها امتیاز او این که از نخبگان سیاسی بود و سراسر زندگی اش خیانت بود. وی در زمان پیامبر گرامی اسلام، مؤذن زنی به نام سجاح بود که ادعای پیامبری داشت، ولی بعدها اسلام آورد و در دوره عثمان با وی همراهی داشت و سپس از او جدا شد و به صف مخالفان عثمان پیوست و در شوراندن مردم نقش بسیار مهمی ایفا کرد. او نخستین کسی بود که دیگران را به کشتن عثمان تحریک و یاری کرد. پس از قضیه عثمان، به علی و یارانش ملحق شد و در جنگ صفین نیز حضور داشت. حتی از سوی امیر مؤمنان، برای مذاکره سوی معاویه رفت، ولی چیزی نگذشت که وی همراه عده ای دیگر، از صف یاران علی جدا شدند و رو در روی علی علیه السلامقرار گرفتند و خوارج را تشکیل دادند. وی که بنیه جسمی قوی داشت، فرماندهی جنگ خوارج را عهده دار گشت. البته بعدها از پیوند با خوارج توبه کرد و به راه راست برگشت و در روزگار امام حسن علیه السلام با آن حضرت بود و سپس از او جدا گشت و به معاویه پیوست. پس از مرگ معاویه، هنگام حکومت متزلزل یزید، از سوی جمعی به امام حسین علیه السلام نامه نوشت و آن حضرت را به کوفه فرا خواند و آمادگی خود را برای یاری امام اعلام کرد؛ ولی به زودی رنگ باخت و با تهدید و تطمیع ابن زیاد به فرماندهی هزار سوار منصوب شد و به سوی کربلا حرکت کرد و در برابر کاروان حسینی صف آرایی کرد و روز عاشورا آماده کشتن فرزند زهرا علیهم السلام بود که امام حسین علیه السلام خطاب به او و همدستانش فرمود:

آیا در این تردید دارید که من فرزند دختر پیامبرتان هستم؟ به خدا سوگند

ص: 128

که در شرق و غرب، چه در میان شما و چه در میان دیگران، کسی جز من فرزند دختر پیامبر نیست! وای بر شما... ای شبث بن ربعی وای... آیا شما به من ننوشتید که آماده یاری ام هستید؟

باری هم او که نامه نگاشت، در کشتن امام هلهله می کرد. و پس از کشته شدند امام در کوفه به شکرانه پیروزی مسجد بنا کرد! و از سوی عبداللّه بن زبیر والی کوفه شد، ولی دوباره توبه کرد و به صف خون خواهان امام حسین پیوست و با مختار همراه گشت و به جنگ قاتلان شهدای کربلا رفت و پس از پیروزی مختار، رئیس شرطه (پلیس) مختار شد، ولی به زودی بر مختار توطئه کرد و از او جدا شد و در صف قاتلان مختار قرار گرفت و سرانجام در هشتاد سالگی با کوله باری از خیانت و سودجویی، به دیار حساب رفت.(1)

و تشییع کنندگان او نیز نگاه نکردند که شبث چه رفتارهایی داشت، بلکه حتی بر او عزاداری کردند و او را مقتدای خویش قرار دادند و مانند او، نخست با زید بن علی علیه السلامبیعت کردند و سپس بر او شوریدند!

نمونه دوم، نخبه فکری و فرهنگی است. به تعبیر رسول گرامی اسلام، فقیه است و او کسی نیست جز علی بن حمزه بطائنی که از بنیان گذاران فرقه واقفیه است. واقفیه به گروهی گفته می شود که پس از شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلامدر امامت علی بن موسی علیه السلام تردید کردند و در امام هفتم توقف کردند. آنان مدعی شدند که امام هفتم زنده است و امام قائم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهنویدش را داد، همان امام کاظم علیه السلام است؛ هم اوست که جهان را

ص: 129

به عدالت مزین می کند.

شیخ طوسی در کتاب الغیبة می نویسد: «علی ابن حمزه بطائنی، زیاد بن مروان قندی و عثمان بن عیسی روامی، نخستین کسانی بودند که عقیده واقفی گری را مطرح کردند. آنها به دنیا حرص ورزیدند و به مال دنیا علاقه مند گشته و دسته ای از افراد را به خود متمایل ساختند و از اموالی که با خیانت به امام موسی بن جعفر علیه السلام تصاحب کرده بودند، مقداری هم به آنها بخشیدند».(1)

علی ابن حمزه بطائنی، عالم و محدثی بود که در زمینه فقه و حدیث و تفسیر آثاری دارد. وی از اصحاب نزدیک امام هفتم و وکیل رسمی آن حضرت بود.(2)

به همین جهت، اموال بسیاری در دست ایشان بود. هنگامی که امام کاظم علیه السلام در زندان هارون، خلیفه عباسی به شهادت رسید، وی و زیاد بن مروان قندی و عثمان بن عیسی، اموالی را که از سوی امام در دست آنها بود، با حرص و دنیاطلبی، ضبط کردند و برخلاف وصیت امام که فرموده بود به مصارف خاص خود برسانند، در نزد خود نگه داشتند و از آن خود کردند. هنگامی که امام رضا علیه السلام به آنان نوشت تا اموال یاد شده را به ایشان برگرداند تا در جهت وصیت امام مصرف شود و به وارثان واقعی آن برسد، در پاسخ نامه امام، انکار کردند و گفتند: ما چیزی نداریم. عثمان بن عیسی پا را فراتر گذاشته و در پاسخ امام رضا علیه السلام نوشت: اساسا پدر شما از دنیا

ص: 130

نرفته بلکه قائم است و هر که بگوید او درگذشته، سخن باطلی گفته است. به فرض هم که پدرت درگذشته باشد، او به من نگفته بود اموالی را که در دست دارم به شما واگذار کنم، ولی کنیزان را آزاد کرده و با آنها ازدواج کردم.(1) به این ترتیب، در اثر حرص دنیا و ثروت، در مقابل امام معصوم و حجت خدا ایستادند و برای سود چند روزه خود، مکتبی ساخته و فرقه ای را در مقابل حجت حق عَلَم کردند و راه گروه بسیاری را کج و آخرت خود و آنها را خراب کردند. درباره عاقبت علی ابن حمزه، حدیثی پندآموز از امام رضا علیه السلام روایت شده است که:

حسن بن علی وشا می گوید: روزی سرورم امام رضا علیه السلام در مرو مرا طلبید و فرمود: ای حسن، امروز علی بن حمزه بطائنی از دنیا رفت و همان لحظه که وی را در قبر نهادند، دو فرشته بر او وارد شدند و از او پرسیدند: پروردگارت کیست؟ گفت: اللّه، سپس گفتند: پیامبرت کیست؟ گفت: محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله، گفتند: ولی تو کیست؟ گفت: علی ابن ابی طالب، گفتند: سپس چه کسی است؟ گفت: حسن. گفتند: سپس که؟ گفت: حسین. گفتند: سپس که؟ گفت: علی بن حسین گفتند: سپس که؟ گفت: محمد بن علی. گفتند: سپس؟ گفت: جعفر بن محمد. گفتند: سپس؟ گفت: موسی بن جعفر. گفتند: سپس که؟ زبانش بند آمد و مضطرب شد. او را زجر دادند و گفتند: سپس که؟ وی سکوت کرد. به او گفتند: آیا موسی بن جعفر به تو فرمان داده بود چنین کنی؟ سپس با گرزی آتشین وی را زدند و در قبرش آتشی افروختند که تا قیامت زبانه می کشد.(2)

این گونه نخبگان سیاسی و علمی و فرهنگی نه تنها خود گمراه شده و به

ص: 131

جای پیروی از ارزش های ناب الهی و دل بستن به کمالات انسانی، به ارزش های مادی و غیر الهی دل خوش کردند، بلکه به تعبیر رسول گرامی اسلام، امت رسول اللّه صلی الله علیه و آله را به سوی هلاکت کشاندند و آنان را از پیروی ارزش های ناب محروم ساختند. گروه کثیری به جای چشیدن ارزش های ناب از چشمه زلال اهل بیت علیهم السلام به فاضلابی که امثال علی بن حمزه فرا روی آنان قرار دادند بسنده کرده و در سایه ارزش های دست ساخته آنان رفتاری مادی و غیر ارزشی از خود بروز دادند.

در عصر حاضر و در جامعه اسلامی ما که بنیانش با عزم و اراده آهنین امام روح اللّه و همت امت حزب اللّه و خون پاک شهدا نهاده شد و یک بار دیگر ارزش های ناب شیعه، بر جامعه ایران حاکم گردید؛ جهانیان، در یک دهه به ویژه دوران پر افتخار هشت سال دفاع مقدس، اوج زیبایی رفتارهای انسانی و الهی را در پرتو ارزش های ناب نبوی و حسینی، به تماشا نشستند. فرزندان روح اللّه، با آموزه های علوی با برق رفتار حسینی خود، دنیای تاریک و ظلمانی را روشن کردند و مردم به خواب رفته و غلتیده در رفتار مادی را به هوش آوردند. در گوشه گوشه دنیای پهناور ما، داستان رشادت های سنگر نشینان جبهه ارزش های ناب الهی، گوش ها را نوازش می داد تا جایی که آن زن زندانی در زندان قاهره، هنگام شکنجه با خون زخم خود بر دیوار زندان می نویسد: «کجائید ای جوانانی که خرمشهر را آزاد کردید تا ما را نیز آزاد کنید». درست شبیه رفتارهای دوران حیات نبی مکرم اسلام که ملائک را دوباره به سجده وا می داشت، ولی همان گونه که پس از رحلت پیامبر رحمت، نخبگان به تدریج ره دیگر پیش گرفتند، چنان چه رهبر

ص: 132

گران مایه حضرت آیت اللّه خامنه ای فرمود:

دوران لغزیدن خواص طرفدار حق، از حدود شش هفت سال، هفت هشت سال بعد از رحلت پیغمبر شروع شد. اولش هم از اینجا شروع شد که گفتند: نمی شود که سابقه دارهای اسلام، کسانی که جنگ های زمان پیامبر را کردند، صحابه و یاران پیغمبر، با مردم یکسان باشند! اینها باید یک امتیازاتی داشته باشند! به اینها امتیازات داده شد. امتیازات مالی از بیت المال، این خشت اول بود، انحراف ها از همین جا شروع شد.(1)

در زمان ما نیز، پس از فرو نشستن جنگ و آرام شدن جوّ التهاب و اضطراب، راه رفاه و دنیا گرایی به سوی برخی از نخبگان انقلاب و دوران دفاع مقدس، گشوده شد و شهد شیرین متاع دنیا، کام گروهی از عزلت نشینان و خاک نشینان را تغییر داد و آنان را به مسابقه انباشت ثروت و دنیا گرایی و تجمل گرایی واداشت. سفره جمعی فرمانده و نیروهای تحت فرمان، به میز تنهایی و اتاق چند لایه مبدل شده و با بهره گیری از موقعیت ها، کیسه های زر اندوخته اند و این، فریاد حیدری فرزند حیدر را برافروخت که گروهی مشغول دوختن کیسه دنیاگرایی خود هستند، نتیجه آن شکاف طبقاتی در جامعه است.

نتیجه دنیا گرایی نخبگان جامعه نبوی، فاجعه دردناک کربلا را به وجود آورد و بنی امیه و بنی العباس برگرده امت اسلامی حکم راندند. نسل سوم انقلاب ما نیز که امام خمینی را درک نکرد و فرماندهانی چون شهید چمران را که هنگام شهادت، همه ثروتش یک دست لباس نظامی بود، ندید و نسیم

ص: 133

دل انگیز ارزش های ناب را در میدان رزمِ رزم آوران دفاع مقدس تجربه نکرد، امروز کسانی را می بیند که روزی در صف جنگ آوران بودند و روزگاری برای دفاع از دین، غریبانه در زندان قصر و اوین به سر می بردند و اکنون یکه تاز میدان دنیا گرایی اند. جوان امروز، گمان می کند که ثروت و دارندگی برازندگی است. بنابراین، برای رسیدن به ثروت نه تنها ارزش های الهی را نادیده می گیرد، بلکه آن را مانع از رسیدن به مقصد که همانا دنیا و ثروت است می داند. ازاین رو، از آن چشم می پوشد. در این هنگام هرچه به او گفته شود، امام خمینی رحمه الله را الگو قرار ده که هیچ ثروتی از خود به جای نگذاشت، رهبر فرزانه را نظاره کن که از ابتدایی ترین امکانات زندگی مادی برخوردار نیست و... باور نمی کند و ریشخند می زند و با اشاره به فلان نخبه سیاسی یا فرهنگی و دینی و علمی و فلان وکیل و... از برهان تمثیل بهره می گیرد و ره انحرافی خود را همچنان ادامه می دهد.

راه پیش گیری این معضل و قطع کردن دستِ نخبگان سیاسی و علمی ناصالح، تنها در این خلاصه می شود که امت تا جایی که می تواند بکوشد عالم و دانشمند دلسوز و خداترس را بشناسد و در امور فرهنگی دست حاجت به سوی او دراز کند و کرسی درس و دکان عالمان بی عمل را بی رونق کند.

در نخبگان سیاسی نیز بکوشد کسانی را با رأی خود بر خود حاکم کند که درد دین داشته و ارزش های دینی را باور داشته باشند. آنانی که این وظیفه را خوب عمل نکردند، مبتلا به عالمان و حاکمان فاسد شدند.

ص: 134

پرسیدم چطور؟ گفت: جو دانشگاه به گونه ای است که اگر آدم مثل بقیه بچه ها نباشد، مسخره اش می کنند».(1)

پرسش این است که چه عاملی در پیدایش ارزش های متضاد و تعارض هنجارها، دخالت دارد؟ پیش از پاسخ به این پرسش، باید بگوییم فرهنگ دارای دو بخشِ مادی و غیر مادی است که در تعریف آن گفته اند: «فرهنگ غیرمادی یا معنوی، همان افکار و عقاید مربوط به اشیاء است که شامل تفکر، استدلال، مذهب و دیگر جنبه هایی است که مستقیماً فاقد تظاهر مادی هستند، ولی فرهنگ مادی، آن بخشی است که شامل اشیاء ملموس و محسوس، چون مسکن، لباس، ابزار مثل رادیو و تلویزیون و ماشین آلات نظیر اتومبیل، قطار، هواپیما و... می باشد».(2)

اساساً بخش مادی فرهنگ، نه تنها تحت تأثیر شدید و مستقیم بخش معنوی فرهنگ است، بلکه چیزی جز نشان دهنده و محسوس کننده ارزش های غیر محسوس که فرهنگ غیر مادی اش می خوانند، نیست. ازاین رو، این بخش تنها در پرتو بخش معنوی معنادار خواهد بود. بنابراین، هر جایی که فرهنگ مادی وارد شود و غیر مادی یا ارزش های خاص آن وارد نشود یا دیر وارد شود، تأخر فرهنگی پیش آمده و باعث به وجود آمدن بحران اجتماعی می شود. این واقعیت را در کشورهای در حال توسعه، به خوبی می توان دید. چون با ورود تکنولوژی که بخش مادی فرهنگ است،

ص: 136

شاهد مسائل اجتماعی فراوانی بوده و هستند که تعارض هنجارها و ارزش ها از جمله آن است.

یکی از عوامل وارد کننده ارزش های مخالف، رسانه های گروهی است. ویدئو، اگرچه به ظاهر ابزاری تصویری و صوتی است که دارای جنبه های مثبت و منفی است، ولی با ورود و آزاد شدن آن در کشورهای وارد کننده، جنبه های منفی اش بیش از جنبه های مثبت بوده و هست.

فرامرز رفیع پور، استاد جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران، این واقعیت را در تحقیقی که در کشور اسلامی ایران انجام داده، به خوبی نشان داده است. ایشان در این باره می نویسد: «اولاً، آزاد سازی ویدئو و تأسیس ویدئو کلوپ ها به جای گسترش ارزش های اسلامی _ انقلابی، موجب گسترش فیلم های خارجی و در پی آن ارزش های نهفته در آن فیلم ها شده است؛ ثانیاً، ورود ویدئو به خانواده ها ارزش های آنها را دگرگون کرده است و اکثر کسانی که دارای ویدئو بوده اند، به تدریج از گرایش و پای بندی های مذهبی شان کاسته شده است. وی این واقعیت را در جدول زیر نشان داده است.

رابطه داشتن ویدئو و خواندن نماز

سال 1372

ویدئو

نماز می خواند

نماز نمی خواند

ندارد97

16

ص: 137

دارد

56

35

جمع

153

51 (= 204)

X2 = 15.86, SIN-0.000

سال 1373

ویدئو

نماز می خواند

نماز نمی خواند

ندارد73

20

دارد

42

47

جمع

115

67 (= 182)

X2 = 19.13, SIN=0.000

گرچه ارقام و نمونه سال 72 با سال 73 تا حدودی متفاوت است و افراد سال 73 همان افراد سال 72 نیستند، ولی اولاً، پراکندگی دانشجویان در هر دو سال شبیه به هم بود؛ ثانیاً، این مطلب از طریق آزمون کی دو تأیید

ص: 138

می گردد».(1) این امر در دیگر رسانه های جمعی مثل ماهواره، اینترنت، تلویزیون و.. نیز صدق می کند؛ یعنی این ابزارها نیز در ورود ارزش های مخالف نقش مؤثری دارند.

بدیهی است در عصر حاضر، بهره گیری نکردن از فن آوری و جلوگیری از ورود آن به کشور، نه ممکن است و نه معقول؛ چون موجب محرومیت از اطلاعات و دانش های مفید فراوان می گردد، ولی این امر، مجوز بهره گیری بی چون و چرا و بدون ضابطه از تکنولوژی را نیز امضا نمی کند؛ زیرا در این صورت نه تنها مفید نخواهد بود، بلکه باعث بروز مشکلات روانی و شخصیتی افراد در جامعه نیز خواهد شد. چون باید ارزش های حاکم بر جامعه خود را نادیده گیرد و هویت اصلی خود را فراموش کند. ازاین رو، بهترین راه حل این است که فرهیختگان جامعه، بخش مادی تکنولوژی را با ارزش های خودی مونتاژ کنند و این امری ممکن است؛ چنان چه در دفاع مقدس توانستیم از تلویزیون در جهت انسجام اجتماعی و ترویج ارزش هایمان بهره گیریم.

گیرد، ولی به این مهم نیز بسنده نکرده و به سبب محبتی که نسبت به این خلق احسن خویش داشت، وی را از نعمت رسولان ظاهری نیز برخوردار ساخت و از طریق آنان چیزهایی را که برای رسیدن به سعادت آدمی لازم بود، در قالب ارزش ها و در دفتری به نام دین به او هدیه داد تا این مخلوق پر رمز و راز بتواند در پرتو چراغ هدایت آن، کردار فردی و اجتماعی خود را سامان بخشد.

با این همه، بیشتر افراد بشر، به جای بهره گیری از عنایت های الهی و لبیک به ندای درونی و گفتار بیرونی رسولان، همواره راه کژی و انحراف را در پیش می گیرند. جالب اینجاست که خدای حکیم برای حل این مشکل بشر نیز، راهکار دیگری به نام امر به معروف و نهی از منکر (یا نظارت همه بر همه) را به عنوان دستور العملی واجب بر همگان قرار داده است و اساساً بقای دین را منوط به آن کرده است. شهید مطهری رحمه الله، آن را علت مبقیه می داند و می فرماید:

امر به معروف و نهی از منکر، یگانه اصلی است که ضامن بقای اسلام و به اصطلاح علت مبقیه است. اصلاً این اصل نباشد، اسلامی نیست.(1)

به اعتقاد دانشمندان علوم اجتماعی نیز بدون نظارت اجتماعی، جامعه ای سالم و افرادی بهنجار نخواهیم داشت. آنان در تعریف این اصل می گویند: «ساز و کاری است که جامعه برای واداشتن اعضای خویش به سازش کاری و جلوگیری از ناسازش کاری به کار می برد».

در اهمیت آن نیز می گویند: «نظارت های اجتماعی از آن جهت مهم

ص: 140

هستند که جامعه نمی تواند کارکرد درستی داشته باشد، مگر آن که اعضای خود را با هنجارهای اجتماعی هماهنگ کرده و نقش هایشان را به گونه ای انجام دهند که جامعه بتواند به اهداف خود دست یابد».(1)

ازاین رو، می گوییم یکی از عواملی که زمینه بروز ناهنجاری ها و نادیده گرفتن ارزش ها را فراهم می کند، ترک نظارت اجتماعی و یا کم رنگ شدن آن و یا آن را تنها وظیفه دستگاه های رسمی و دولتی دانستن است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آلهمی فرماید: اگر این فریضه را نادیده گیرند، زنان و دختران فاسد و پسران و مردان شما فاسق خواهند شد.

آنجا که می فرماید:

کَیفَ بکُم إذا فَسدَت نِساءُکم وَ فَسقَ شَبابُکم... إذا لم تَأمرُوا بالمعروف و لم تَنْهوا عَنِ الْمُنکر.(2)

انسان برای رسیدن به مقصد نهایی و دست یابی به سعادت خود، چاره ای جز گزینش زندگی جمعی و گروهی در قالب جامعه ندارد. در منطق دین و زبان انبیا و اوصیا، کمال انسان قرب الهی و سعادتش قرار گرفتن در جوار رحمت الهی است؛ وگرنه چون قطره آبی که تا به دریا نرسد، همواره در جنب و جوش است. بی شک جامعه ای می تواند انسان را به سعادت دنیا و آخرتش برساند که خود از هرگونه آلودگی پاک و منزه باشد؛ وگرنه جامعه ای که در آن فجور به فعلیت رسیده و تقوا در مرحله استعداد باقی مانده است، توان هدایت بشر به دار قرارش را ندارد. با توجه به این که غالب افراد بشر،

ص: 141

ره نفس اماره را پیشه کرده اند، اگر نظارت همگانی کم رنگ گردد و این وظیفه به درستی انجام نگیرد، زمینه جولان رهروان نفس اماره فراهم خواهد شد. در عصر حاضر، بشر به سبب نادیده گرفتن این ساز و کار اجتماعی، در حسرت امنیت فردی و اجتماعی می سوزد. اگر در صدر اسلام، مسیر حکومت و زمامداری منحرف گشته و در نتیجه آن، ارزش های نبوی نادیده گرفته شد و امویان بر مسند حکومت نشستند و باعث کند و یا سد شدن، در برابر سیل معارف نبوی شدند، نتیجه تعطیلی فریضه نظارت همگانی بود.

امروز نیز اگر در جامعه اسلامی، شاهد نادیده گرفتن ارزش ها از سوی برخی افراد هستیم، بدان جهت است که فریضه امر به معروف و نهی از منکر کم رنگ گشته و آن را تنها در قالب حکومت قرار داده ایم و خود را معاف می دانیم! این در حالی است که مقابله با رفتارهای انحرافی و نادیده گرفتن ارزش ها از وظایف واجب همه مسلمانان است. وظیفه نخست مسلمان این است که اگر رفتاری خلاف ارزش های دینی در جامعه دید، در دل احساس نفرت و انزجار کند و از گناه آزرده شود. اگر از ته دل از گناه ناراحت نشود، این نخستین مرحله نفاق است؛ یعنی به حکم خدا راضی نبوده و نمی خواهد احکام الهی درست اجرا شود. در مرحله دوم، وظیفه دارد به زبان آورد و اعتراض کند، ولی به صورت نرم. اگر زبان نرم و آرام تأثیر نداشت و فرد منحرف به رفتار غیر ارزشی اش ادامه داد، در روایت آمده است: «صکّوا بها جباهم؛ رو در روی او با تندی برخورد کنند». امام علیه السلاممی فرماید:

وقتی به این صورت برخورد کردید، ممکن است کسانی متعرض شما شوند و یا شما را سرزنش کنند که چرا باتندی حرف می زنید، ولی اگر می خواهید

ص: 142

آن روز نیاید که بلایی نازل شود و همه را با هم بسوزاند، از سرزنش سرزنش کنندگان نترسید، هرچند سرزنش کنندگان از نزدیک ترین دوستان شما باشند.

پس از این مراحل، اگر افراد خلافکار تحت تأثیر قرار گرفته و دست از رفتار انحرافی برداشتند، باید با آنها مهربانی کنید: «فان اتعطّوا و الی الحق رجعوا فلا سبیل علیهم؛ اگر پند گرفتند و به سوی حق بازگشتند، پس کاری به آنان نداشته باشید، ولی اگر به رفتار خود ادامه دادند و بر نادیده گرفتن ارزش ها اصرار ورزیدند، «فجاهدوهم با بدانکم و ابغضوهم بقلوبکم؛ پس با اعضا و جوارح با آنان برخورد کنید (برخورد عملی) و قلباً با آنان دشمنی ورزید». نگویید اسلام دین محبّت و رأفت است. چه این که اسلام در جای خود نهایت رأفت و رحمت را دارد و در هنگام مقتضی به خشونت و تندی امر می کند. عبارت «وابغضوهم بقلوبکم»، به این نکته اشاره دارد که هنگام مبارزه با نااهلان، نیت خود را خالص کنید و به فکر قدرت طلبی نباشید و برای خدا امر به معروف و نهی از منکر کنید؛ نه این که درصدد کسب قدرت و مال باشید و نه این که بخواهید از روی سرکشی و ناحق بر دیگران پیروز شوید.(1) حال اگر مسلمانان به وظایف خود عمل نکنند، یعنی نظارت اجتماعی را ترک کنند، پی آمدهایی را شاهد خواهند بود، که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:

ص: 143

پی آمدهای ترک نظارت اجتماعی در آیات و روایات

از آنجا که احکام نورانی اسلام پیرو مصالح و مفاسد واقعی است وبرای تحقق اهدافی در زندگی فردی و اجتماعی انسان ها تشریع شده اند، به طبع نادیده گرفتن آن احکام پی آمدهای زیان باری را برای جامعه بشری در پی خواهد داشت. نظارت اجتماعی یا همان فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیز از این قاعده کلی بر کنار نیست. ازاین رو، در آیات و روایات این امرمورد توجه قرار گرفته است که ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. ترک نظارت اجتماعی موجب نکوهش الهی می شود. قرآن می فرماید:

«کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ؛ آنها از اعمال زشتی که انجام می دادند یکدیگر را نهی نمی کردند، چه بدکاری انجام می دادند». (مائده: 79)

2. ترک کنندگان نظارت اجتماعی از حیات واقعی برخوردار نیستند. امیر مؤمنان علی علیه السلامدر روایتی می فرماید:

«مَنْ تَرکَ إنکارَ المُنکر بِقلْبهِ وَ لِسانهِ فَهُوَمَیِّتٌ بینَ الْأحیاءِ؛ هر که کار زشت فرد بدکار را با قلب و زبانش انکار نکرده و نهی نکند، او مرده ای است در بین زندگان».(1)

3. دین داری ترک کنندگان نظارت، واقعی نیست. هر که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورد، از دین واقعی برخوردار نیست. امام باقر یا امام صادق علیهماالسلامدر حدیثی می فرماید:

«لا دَینَ لِمَنْ لایُدینُ اللّه َ بَالاْمرِ بِالمَعرُوفِ و النِّهیِ عَنِ المُنکرِ؛(2) کسی که دین الهی اش

ص: 144

را درباره فرمان دادن به نیکی ها و باز داشتن از زشتی ها، ادا نکند، دین ندارد».

4. مورد غضب الهی قرار می گیرند. پیامبر گرامی اسلام در روایتی می فرماید:

«إنَّ اللّه َ لَیبغضُ الْمؤمنُ الَّذی لا دینَ له، فَقیلَ له و مَا الْمُومنُ الّذی لادینَ له، قال: اَلَّذی لایَنهی عَن الْمُنکرِ؛(1) خداوند، دشمن می دارد مؤمنی را که دین ندارد، پرسیدند: کدام مؤمن است که دین ندارد؟ فرمود: کسی که بدکار را از کار بدش باز نمی دارد».

5. ترک این فریضه، ذلت و خواری می آورد. امام باقر علیه السلام فرمود:

«اَلامرُ بالْمعَروفِ و النَّهیُ عَن المُنکرِ خَلْقانِ مِنْ خَلقِ اللّه ِ فَمَنْ نَصَرَهُما اَعزَّه اللّه ُ وَ مَنْ خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللّه ُ؛(2) امر به معروف و نهی از منکر دو مخلوق خدایند. پس هر آن که آن دو را یاری کند، خدای او را عزت دهد و هر آن کس که به آن دو بی توجه باشد، خدا او را خوار می گرداند».

6. ترک کنندگان شریک جرم گناه کار هستند. امام صادق می فرماید:

«مَنْ کانَ له جارٍ یَعملُ بالْمَعاصی فَلَمْ یَنههُ فَهُو شریکُه؛(3) کسی که همسایه گناهکار دارد و او را از گناهش باز نمی دارد، شریک اوست».

شاید بپرسند این کلام نورانی با آیه ای که می فرماید «لاتزر وازرة وزر اخری» چگونه جمع می گردد؟ فردی که همسایه گناهکار دارد و از رفتار زشت او بی خبر نیست، یا از کار زشت او ناراضی و ناراحت است و یا راضی به رفتار اوست که در صورت دوم، روایت با کریمه تعارضی ندارد، مشکل

ص: 145

آنجاست که فرد از کار زشت همسایه ناخرسند است. در اینجا با بهره گیری از روایات دیگر درمی یابیم که منظور امام صادق علیه السلام این است که پی آمدهای رفتار زشت فرد در این دنیا تارک نهی را نیز در برمی گیرد. چه این که هر عملی در این دنیا نیز ره آورد دارد؛ خواه مثبت و خواه منفی. روایتی که از امام باقر علیه السلام درباره قوم شعیب رسیده است این نکته را تأیید می کند، حضرت می فرماید:

خدا به شعیب علیه السلام وحی کرد که من صد هزار تن از قوم تو را هلاک خواهم کرد. چهل هزار تن از آنها اهل معصیت و گناه هستند و شصت هزار هم از خوبان هستند. شعیب علیه السلام تعجب کرد و گفت: کسانی که گناهکارند، باکی نیست، ولی چرا خوبان را عذاب می کنی؟ خدا فرمود: خوبان را بدان جهت که با اهل معصیت مداهنه و سازش کردند و در موردی که من غضب کردم، آنها غضب نکردند، عذاب می کنم.

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام وارد شده است که:

خداوند دو فرشته را فرستاد تا شهری را زیر و رو کنند. این دو ملک دیدند در میان مردم، فرد مقدسی است که اهل دعا و مناجات است. یکی از فرشتگان به دیگری گفت: من جرئت ندارم این فرد را عذاب کنم. برویم یک بار دیگر از خداوند بپرسیم. ملک دیگر گفت: وظیفه خود را انجام بده. ملک اول گفت می ترسم فرمان عوض شده باشد. برگشت و از خداوند تکلیف را پرسید. خداوند فرمود: بروید و شهر را خراب کنید و آنچه امر کردم انجام دهید. آن مرد گناه اهالی شهر را دیده است، ولی رنگ او به سبب خشم بر گناه تغییر نکرده است. او نیز باید در کنار افراد دیگر عذاب شود.(1)

ص: 146

7. موجب تسلط اشرار می گردد. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

فَمنْ لَمْ یَعرفْ بِقَلْبِه مَعرُوفاً وَ لَمْ یُنکِر مُنکراً قُلِّبَ فُجُعِلَ أعلاهُ أسفلَه و أسفَلَه أعلاه.(1)

اگر کسی معروف را دوست نداشته باشد و منکر را نهی نکند، پایین دستان بر آنها چیره می شوند و آنان را زیر دست می گیرند.

امام خمینی رحمه الله نیز در این باره می فرماید:

امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته است. اگر مجال را از دست بدهید، فرداست که مشتی هرزه گو و شهوت ران بر شما چیره شوند و تمام آیین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند.(2)

به این ترتیب، برای حفظ دسترنج شهیدان و ایثارگران باید نظارت اجتماعی را پررنگ کنیم.

است، بدون هیچ تغییر و تأخیری، اجرا گردد؛ زیرا در تمام مجازات ها، یکی از اهداف مهم تشریع و اجرای مجازات، تحقق آثار مطلوب آن در حیات مادی و معنوی انسان هاست. به همین جهت، توجه به اموری در قوانین جزایی لازم و ضروری است که برخی از آنها عبارت اند از:(1)

الف) دنیوی بودن کیفر جرایم: در منطق اسلام، مجرم باید در همین عالم تحت تعقیب، محاکمه و مجازات قرار گیرد و در این راستا هیچ تأخیری جایز نیست؛ چنان چه در روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است:

«لَیسَ فی الْحُدودِ نَظرَ ساعَةٍ؛ در اجرای حدود یک ساعت هم نباید تأخیر کرد.»(2) و در روایتی از آن حضرت وارد شده است:

«إذا کانَ فی الْحدِّ لَعلَّ أوعَسی فَالْحدُّ مُعطلٌ؛ اگر در اجرای حدود، تأخیر ایجاد شود، حدود تعطیل خواهند شد».(3)

به بهانه این که معادی هست و در آنجا مجرم به سزای عمل خویش خواهد رسید، نمی توان حدود را تعطیل کرد. این تأکید بر لزوم اجرای کیفر دنیوی تنها برای اجرای عدالت نیست؛ زیرا چنین عدالتی را می توان به عالم آخرت موکول کرد و عدالت محض تنها در آن عالم متصور و ممکن است، بلکه به سبب آثار و نتایجی است که در این دنیا بر زندگی فردی و اجتماعی افراد خواهد گذاشت.

ب) لزوم علنی بودن کیفر: از دیگر اموری که باید در قوانین جزایی اسلام

ص: 148

بدان توجه شود، اجرای مجازات ها در حضور مردم و ضرورت دعوت از آنها برای حضور در مراسم اجرای مجازات است. امیر مؤمنان علیه السلام هنگام اجرای حدّ چنین کرد و فرمود:

«یا مَحشرَ الْمُسلمین أُخرِجُوا لِیُقامَ علی هذا الحدُّ؛ ای مردم مسلمان برای اقامه حد گردهم آیید، یا از خانه ها خارج گردید»(1) در میان فقها نیز برخی حضور مردم برای اقامه حد را با استناد به ظاهر آیه شریف که می فرماید:

«باید عده ای از مؤمنان بر مجازات زن و مرد زناکار شاهد باشند». واجب می دانند. هرچند آیه درباره مجازات زناکار است، ولی ملاک این حکم که هشدارباش دیگران است، در کلیه مجازات ها وجود دارد.

بی شک بازداشتن مجرم از ارتکاب جرم بعدی و پیش گیری از ارتکاب جرم به دست کسانی که آمادگی ارتکاب را دارند، یکی از مهم ترین اهدافی است که در قوانین جزایی و مجازات اسلامی مورد توجه بوده است؛ زیرا هدف اصلی اسلام، تربیت انسان و تعالی روحی اوست. ازاین رو، بازداشتن انسان از سقوط و انحطاط اخلاقی در رأس برنامه های تربیتی اسلام است و بخش بسیاری از دستورهای اخلاقی و احکام شرعی به این امر مهم اختصاص یافته است. اگرچه در فرهنگ اسلام، انسان باید به سطحی از بینش و آگاهی و اعتقاد قلبی برسد که نه تنها از ارتکاب جرم خودداری کند، بلکه از ارتکاب جرم متنفر و گریزان باشد و برای رساندن انسان به این سطح برنامه های تربیتی گوناگونی را نیز ارائه کرده است، ولی در عین حال طبیعی است که همه انسان ها خود را تحت تأثیر چنین برنامه هایی قرار نمی دهند و

ص: 149

به هر دلیلی ممکن است به ارتکاب جرم گرایش یابند. اجرای حکم و مجازات ها در حضور مردم و در مکان های عمومی، نقش مؤثری در انصراف خواسته نفسانی آن گروه از افراد که گرایش باطنی به ارتکاب جرم دارند، خواهد داشت. ازاین رو، اسلام این حدود را این گونه وضع کرده است. روشن است این مطالب، صرفاً مباحث تئوریکی و آرمانی نیست، بلکه در واقعیت خارجی نیز آثار و پی آمدهای خود را نشان داده است. کافی است که یک بار دیگر دهه اول انقلاب شکوهمند اسلامی را به گذرا به خاطر آوریم؛ آن هنگام که به برکت حاکمیت ارزش های دینی و حکومت قوانین اسلامی، مجازات هایی چون اعدام و تازیانه، به صورت علنی و در میدان ها و مراکز پرجمعیت شهرها اجرا می شد. به خوبی پیداست که آمار و ارقام جرایم کمتر از امروز است. حداقل رفتارهای انحرافی آشکارا صورت نمی گرفت. فرد روزه خوار جرئت شکستن حرمت رمضان را نداشت. در ایستگاه ها و میدان ها خود فروشان جرئت نمایان کردن خود را نداشتند، چه رسد به این که آشکارا و در منظر دیگران نرخ خود را معین کنند. و این همه، نتیجه کوتاه آمدن در مقابل جوسازی و غوغا سالاری برخی از کرسی نشینان و قلم به دستان و مطبوعات زنجیره ای است که به بهانه هم نوایی با حقوق بشر و حفظ چهره اسلام و مصونیت آن، از برچسب خشونت! با اجرای علنی مجازات مخالفت کرده و دستگاه قضایی را در مقابل فشارهای همه جانبه قرار داده اند تا کمیسیون حقوق بشر ما را متهم به نقض حقوق مجرمان نکند. عده ای نیز در مخالفت با اجرای مجازات به صورت آشکار، نیتی غیر از موارد یاد شده دارند. آنان برای زیاده خواهی خود و حفظ ظاهر، از مجازات آشکار

ص: 150

واهمه دارند، ولی در ظاهر ژست روشن فکری به خود گرفته و قوانین تنبیهی را مربوط به عصر گذشته قلمداد می کنند و قوانین ترمیمی را مناسب با جامعه پیشرفته امروزی می دانند؛ غافل از آن که خود غرب از این نسخه دورکیم روی برگردانده و آن را برای سلامت جامعه مضر دانسته است.(1) به هر تقدیر، اگر مجازات ها همان گونه که شارع آگاه و خبیر تعیین کرده است اجرا گردد، بسیاری از کج روی ها کاهش یافته و افراد را از تجری باز می دارد و ارزش ها نادیده گرفته نخواهند شد.

اگر رحمت خداوند فقیران امتم را دربرنمی گرفت،فقر آنان موجب کفرشان می گردید.

تنها در پرتو رحمت گسترده الهی است که تنگدست می تواند حرمت ارزش های دینی اش را حفظ کند و رفتاری خلاف آن مرتکب نگردد؛ چون از کسی که در زندگی اقتصادی اش محتاج قوت لایموت باشد، نمی توان انتظار داشت به فکر قیامت و روز حساب باشد. براین اساس، مولای موحدان به فرزند دلبند خود می فرماید:

پسرم، کسی را که درصدد یافتن نان خویش است، سرزنش مکن؛ چون هرکس که در قوت و زندگی مادی اش نقص داشته باشد، خطا و انحرافاتش بسیار خواهد شد. پسرم، هرکه مبتلا به فقر دچار گردد، چهار ویژگی می یابد: ضعف و ناتوانی در یقین، کاستی در درک و تفکر، سستی در دین و کمبود حیا و خویشتن داری در رفتار. پس از فقر و تنگدستی به خدای مهربان پناه می بریم.

نادیده گرفتن عامل فقر در فرایند تبیین مسائل اجتماعی، به معنای تخطی از روش علمی و تکنیکی تحقیق است، ولی این واقعیت را نیز نباید نادیده گرفت که فقر و تهی دستی، تنها زمینه بروز کج روی و نادیده گرفتن ارزش های حاکم بر جامعه را فراهم می سازد، نه این که علت تامّه پیدایش رفتار انحرافی باشد؛ چون علت تامّه انگاشتن آن در حقیقت، نادیده گرفتن اراده و اختیار خدادادی آدمی است و هیچ محققی نمی تواند اراده و اختیار انسان را انکار کند.

هرگاه در جامعه ای، دارندگی و ثروت، برازندگی و عزت باشد و دارندگان ثروت، از منزلت اجتماعی، بالاتری نسبت به دیگران برخوردار باشد، استعداد فقر در ایجاد کج روی و رفتار انحرافی به فعلیت خواهد رسید.

ص: 152

وگرنه در بسیاری از جوامع، به ویژه جوامع روستایی که مردم در سطح پایین یا متوسطی از زندگی مادی به سر می برند، نه تنها مرتکب جرم نشده و برای به دست آوردن پول، ارزش های خود را نادیده نمی گیرند، بلکه با کمال آرامش و شادابی، به کار و تلاش مشغولند و خدای را بر سلامت خود و جامعه شان شاکرند.

آنچه امروز شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ را تهدید می کند، این است که از راه های متعدد، ثروت را ارزش تلقی کرده و شعار «دارندگی برازندگی و تنگ دستی شرمندگی» را در رفتار و گفتار خود جاری می کنند و تبلیغات وسایل لوکس، کار را به جایی رسانده که برخی برای جهیزیه دختران خود که غالباً بسیاری از وسایل خریداری شده تا سال ها و گاهی هرگز استفاده نمی شود، ناچار عضو فروشی می کنند! به گفته یکی از محققان: «وقتی نابرابری در جامعه گسترش یافت و نمایش ثروت و برتری، در همه ابعاد ممکن در جامعه رواج یافته و از سال 1371 تاکنون با شدّت و شتاب بیشتری فراگیر شده است، ثروتمندان با ژست و افاده هرچه تمام تر بنزها و میتسوبیشی های جدید، لباس ها و زینت آلات و هرچه که دارند و دیگران ندارند را به رخ می کشند و..».(1)

در چنین وضعیت است که فقر عامل خطرناکی خواهد شد و اگررحمت واسعه الهی شامل فقیر نگردد و فرد خود را از ارتباط با خدای رحمان محروم کرده باشد، به ورطه انحراف افتاده و برای عقب نماندن از برازندگی،

ص: 153

ارزش های انسانی و اخلاقی را نادیده گرفته و مرتکب رفتار انحرافی می گردد.

شخصی بود که برای خرید تلویزیون رنگی، به قرض ربوی مجبور شد. وقتی از او پرسیدم مگر ربا حرام نیست و مگر گیرنده و دهنده ربا هر دو معصیت کار نیستند؟ در پاسخ گفت: کاملاً بر مسئله واقف ام، ولی دوستانم مسخره ام می کنند و نمی توانم جواب دختر کوچکم را بدهم که می گوید: همه تلویزیون رنگی دارند، ولی ما نداریم! یا آن مادری که می گوید طاقت اشک چشم دختر نوعروس خود را نداشتم و مجبور شدم کلیه خود را بفروشم تا جهیزیه اش تکمیل شود و در مقابل خانواده داماد شرمنده نباشد! بگذاریم و بگذریم از رفتارهایی که برای دست یابی به پول و تجملات، از عده ای صادر می شود که چهره انسانی او را لکه دار می کند.

چه باید کرد؟ باید مجریان و مسئولان نظام همت گمارند و تلاش کنند امکانات فراوان کشور با عدالت در اختیار همگان قرار گیرد و فرصت بهره گیری را در اختیار گروه خاص قرار ندهند؛ همچنین باید از تبلیغات و واردات کالاهای لوکس و غیر ضروری جلوگیری شود و ساده زیستی، به ویژه در سطح نخبگان، احیا گردد. ثروت اندوزی نکوهش شود تا ارزش نگردد و کوخ نشینان بر کاخ نشینان در گفتار و رفتار ترجیح داده شوند تا رحمت الهی شامل جامعه گردد و ابواب آسمان به سوی زمینان گشوده گردد و جوانان و فقیران در پرتو رحمت الهی از خطر انحراف رهایی یابند.

ص: 154

درجه تأثیر رسانه ها و نیز استقبال همگانی از آنها شدت و ضعف دارد و تابع متغیر رشد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه است؛ زیرا پیشرفت دانش و تکنولوژی سهم اصلی را در چگونگی بهره گیری افراد یک جامعه از رسانه های همگانی دارد.(1) ولی اصل تأثیر ژرف این ابزار، امری نیست که به آسانی بتوان آن را انکار کرد و این به جهت وقت بسیاری است که افراد صرف خواندن کتاب، مجلاّت، روزنامه ها، تماشای برنامه های تلویزیون، گوش دادن به رادیو و رفتن به سینما می کنند؛ به گونه ای که جامعه شناسان هنگام بررسی پی آمدهای تماشای تلویزیون در کشورهای صنعتی، متوجه شدند که این رسانه جمعی برای کودکان و نوجوانان سه تا شانزده سال چنان جاذبه ای دارد که میانگین وقتی که آنها صرف تماشای تلویزیون می کنند، بیش از وقتی است که در کلاس درس می گذرانند.(2)

در میان اقشار جامعه، قشر کودک و نوجوان تحت تأثیر شدید رسانه ها، به ویژه تلویزیون هستند و این امر از دو جهت قابل توجه است: نخست این که پیام های وسایل ارتباط جمعی هنگام برخورد با انسان های بزرگ و بالغ که دارای ذهنی پرداخته و ساخته شده هستند، کمتر می توانند در آنها رسوخ کنند؛ زیرا شخص مکانیسم های دفاعی خاصی دارد، ولی این امر درباره کودکان صادق نیست. ذهن کودک، ساده و بدون شبکه به هم پیوسته، متشکل از اندیشه ها و باورها است. هنوز اسرار تحلیل عقاید، سنجش و سپس

ص: 157

پذیرش یا طرد منطقی آنان را بازنیافته است. ازاین رو، هنگامی که کودکان بدون هیچ پناه یا حفاظ در برابر وسایل ارتباط جمعی قرار می گیرند، سخت تأثیر پذیرند.(1)

دوم این که بنابر تأکید انسان شناسان و دانشمندان علوم اجتماعی، شخصیت افراد غالباً در سنین سه تا دوازده سالگی شکل می یابد و سپس در محیط اجتماعی بروز و ظهور می کند.(2)

با توجه به نکات یاد شده و این حقیقت که رسانه های جمعی در جهت تغییر و تضعیف ارزش ها و شکل گیری باورهای منفی نیز کارایی مؤثری دارند، در این فصل، نخست توانمندی این رسانه ها و سپس عملکرد آنها در جهت نادیده گرفتن ارزش ها را بررسی می کنیم.

یکی از ابزارهای اصلی تغییرات اجتماعی و سیاسی است(1) و کانون توجه دانشمندان علوم اجتماعی و علمای ارتباطات قرار گرفته و معانی متفاوتی از آن ارائه شده است. کتاب ارتباط شناسی، پس از نقل و ارزیابی تعاریف ارائه شده، در یک تعریف جامع، ارتباط را این گونه معنا می کند: «ارتباط عبارت است از فرایند انتقال پیام از سوی فرستنده برای گیرنده؛ مشروط بر آن که در گیرنده پیام مشابهت معنا با معنای مورد نظر فرستنده پیام ایجاد شود».(2)

می شود؛ مثل طراحی، نقاشی، عکس، فیلم و موسیقی.

1. تعداد گیرندگان وسایل ارتباط جمعی نسبتاً زیاد است؛

2. ترکیب گیرندگان بسیار متنوع است؛

3. با ارسال پیام از طریق وسایل ارتباط جمعی نوعی تکثیر پیام به وجود می آید؛

4. توزیع پیام سریع است؛

5. هزینه برای مصرف کننده کم است.(1)

در میان وسایل ارتباط جمعی، روزنامه، رادیو و تلویزیون بیش از هر رسانه دیگری وقت افراد جامعه را به خود اختصاص می دهند و این امر به دلیل ویژگی هایی است که آنها از آن برخوردارند. در اینجا به برخی از ویژگی های آنها اشاره می کنیم:

الف) روزنامه: رسانه ای است که هر روز چاپ شده و در اختیار مخاطبان قرار می گیرد و دارای ویژگی های زیر است:

1. به سبب چاپ روزانه، تازگی خود را همیشه حفظ می کند؛

2. از لحاظ تیراژ، شمار بسیاری منتشر می شود؛ برخلاف کتاب و مجله که تعدادشان محدود است؛

3. مخاطبان خود را روزانه از اخبار و رویدادهای داخلی و خارجی با خبر می کند؛

4. افزون بر مطالب علمی و فکری به داستان و سرگرمی هم می پردازد؛

5. ارزان تر از دیگر مطبوعات است. ازاین رو، شمار بیشتری قدرت خرید

ص: 161

آن را دارند.(1)

ب) رادیو: رسانه ای صوتی است که پیام را به صورت امواج به مخاطبان می رساند و دارای ویژگی های زیر است:

1. ارزانی و در دسترس همگان بودن؛

2. حجم کم، سبکی، قابلیت حمل و نقل، نداشتن محدودیت مکانی؛

3. طرز کار ساده و کاربرد آسان؛

4. امکان بهره گیری انفرادی؛

5. امکان کارکردن با برق و باطری؛

6. قابل استفاده در موقعیت های مختلف، در حال کار، رانندگی، آشپری و... .(2)

ج) تلویزیون: اگرچه تلویزیون بسیاری از ویژگی های یاد شده روزنامه و رادیو را ندارد، ولی از جهات دیگر دارای ویژگی های منحصر به فرد است که آن را از دیگر رسانه های جمعی، حتی روزنامه و رادیو متمایز می سازد.

1. بیش ترین مخاطب این رسانه، قشر کودک و نوجوان هستند و با توجه به وقت بسیاری که کودکان و نوجوانان سه تا شانزده سال صرف دیدن برنامه های تلویزیونی می کنند، تلویزیون و برنامه سازان آن را قادر می سازد با بهره گیری از برنامه های ارزشی و یا هر باور و ایده ای که خود تشخیص می دهند، رفتار فردی و اجتماعی آینده این مخاطبان را سمت و سو دهند. این

ص: 162

قشر در آینده ای نه چندان دور، در نقش های مختلف اجتماعی ظهور کرده و چونان سرباز جبهه فرهنگی، آموخته های خود را به منصه ظهور می رسانند؛

2. تلویزیون توان بسیار بالایی در جهت پرکردن اوقات فراغت جوان و حتی غیر جوان را دارد و می تواند با نشان دادن صحنه های تفریحی، ساعت ها افراد را به خود مشغول کند؛

3. تلویزیون درکشور ایران بیش از رادیو و روزنامه مخاطب دارد؛ چون با پیروزی انقلاب و برق رسانی به نقاط دور افتاده و شبانه روزی کردن برنامه های تلویزیونی و نیز با توجه به ویژگی هایی که تصویر دارد، بیشتر افراد جامعه، حتی روستاییان، رغبتی برای گوش دادن به برنامه های رادیویی ندارند و این امر قابل مشاهده و ملموس است. افزون بر آن به جهت رایگان بودن تماشای برنامه های تلویزیون (برخلاف جوامع صنعتی که برای تماشای تلویزیون باید حق اشتراک پرداخت کنند) و گوناگونی شبکه ها (که فرد به دلخواه اجازه استفاده هر کدام را دارد) این امر را از روزنامه و خواندن آن نیز ارزان تر کرده است و با وجود سیستم تله تکس، حتی روزنامه ها، حداقل خبرهای مهم آن را، از طریق تلویزیون می خوانند.

4. قدرت فوق العاده تصویر که هر تصویری را برابر با هزار واژه دانسته اند، از دیگر ویژگی هایی که رسانه هایی چون روزنامه و رادیو ندارند. تلویزیون می تواند با بهره گیری از تصویر، بسیاری از ناگفتنی ها را به تصویر کشد. بسیاری از ارزش هایی که به قلم و بیان نمی آیند، در تصویر متجلی می گردند.

این ویژگی هاست که تلویزیون را رسانه ای پر قدرت ساخته است. امام

ص: 163

خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

دستگاه تلویزیون اگر آموزنده باشد، برای همه ملت آموزندگی دارد و اگر خدای ناخواسته انحراف داشته باشد، همه ملت را به انحراف می کشد.(1)

د) سینما: سینما رسانه ای تصویری است که پیام خود را در قالب تصویر همراه صدا، در اختیار مخاطبان خود قرار می دهد. هر چند از لحاظ قدرت تأثیر شباهت بسیاری به تلویزیون دارد، ولی به جهت محدودیت هایی چون مکان و نیز گرانی آن، مخاطبانش بسیار محدودتر از روزنامه، رادیو و تلویزیون است، ولی به لحاظ تأثیر، بسیار اثر گذار است.

فوق العاده خود به راحتی می توانند جریان ها و گرایش های سیاسی را برای مخاطبان خود راهبری یا تبیین کنند.(1) عینی ترین کارکرد رسانه ها در دنیای امروز، در همین بخش ظاهر شده و به تعبیر تافلر، بشر امروز کاملاً منفعل از رسانه ها به ویژه در بعد دمکراسی و امور سیاسی آینه تمام نمای رسانه هاست.(2) چه کسی است که نداند ابر رسانه ها کاملاً در اختیار گرایش های سیاسی صهیونیسم بین المللی بوده و اجرا کننده برنامه های سیاسی مورد علاقه آنهاست؟

با نگاهی گذرا به تاریخ سیاسی معاصر، به خوبی می توان دید بسیاری از منازعات و کشمکش های سیاسی با یاری و یا هدایت و پرچمداری رسانه ها تبدیل به جریان های قوی سیاسی شده و یا تعدیل و حتی خاموش گردیده اند.(3)

3. کارکرد اطلاعاتی: امروزه بخش عمده ای از انتظارات مخاطبان رسانه ها، دریافت اخبار و اطلاعات روزمره است. ازاین رو، رسانه های گروهی را دارای حضور بسیار جدی در متن زندگی خود می دانند. افراد جامعه بیشتر، اطلاعات لازم را از طریق رسانه های نوشتاری و تصویری و یا صوتی به دست می آورند. اگر فردی بنا به گرایش هایی که دارد، نخواهد از برنامه های تلویزیونی بهره گیرد، دست کم از اخبار آن بهره مند می شود.

4. کارکرد تفریحی: شنیدن و دیدن فیلم ها، نمایش ها، مسابقات و

ص: 165

سرگرمی ها،سرودها و اشعار مفرح که از طریق رسانه های صوتی و تصویری پخش می شوند، در کنار مطالعه و ملاحظه قصه ها و... که در مطبوعات چاپ و منتشر می گردند، بخش بزرگی از اوقات فراغت افراد را به خود اختصاص داده است؛ به گونه ای که امروزه بسیاری از افراد برای پر کردن اوقات فراغت خود، به رسانه پناه می برند و از طریق مشاهده برنامه های تفریحی و سرگرم کننده، خود را سرگرم می کنند. در کشور ما، بسیاری از افراد به جای مبتلا شدن به برخی از راه های انحرافی و سرکردن با گروه های کج رو، ترجیح می دهند در منزل و با بهره گیری از برنامه های ورزشی و تفریحی اوقات فراغت خود را پر کنند. استقبال از شبکه های تهران و سوم خود گواهی بر این واقعیت است؛ زیرا این شبکه ها، بیشتر، برنامه های تفریحی و سرگرمی پخش می کنند.

خبرنگارانند که باید تصمیم بگیرند در جریان یک دادگاه یا یک حادثه خاص یا تظاهرات سیاسی، کدام قسمت را مبتلور سازند. کدام خبر را رها ساخته، کدامین خبر را در مجرای وسیله ارتباطی جای دهند. همچنین دروازه بانان مؤلفان را نیز شامل می شود؛ زیرا آنان باید تصمیم گیرند از کدام موضوع یا فرد سخن بگویند یا کدامین دیدگاه از زندگی را مطرح سازند. تولید کنندگان فیلم نیز باید تصمیم بگیرند از کدام صحنه فیلم بگیرند. کتاب فروشان نیز باید تصمیم گیرند کدام کتاب را برای فروش عرضه کنند. معلمان باید تصمیم گیرند کدام کتاب و یا مرجع را درسی تلقی کنند. تلخیص کنندگان وقایع نیز باید تصمیم بگیرند کدامین حادثه یا خبر را در خلاصه خود جای دهند».(1)

این سخن بدین معناست که صاحبان رسانه نمی توانند به خواسته های خود عمل کنند، بلکه باید مسیری را پیش گیرند که به سلامت و صلاح جامعه و افراد آن بینجامد. لسول، یکی از صاحب نظران وسایل ارتباطی جمعی معتقد است این وسایل باید به حراست از محیط و هم بستگی بین اجزای جامعه و انتقال میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر کمک کند.(2)

امام خمینی رحمه الله، درباره رسالت رسانه ها می فرماید: «این دستگاه ها (رسانه ها) دستگاه های تربیتی است. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت بشوند. یک دانشگاه عمومی است. دانشگاه ها، دانشگاه های موضعی است. این دانشگاه عمومی است؛ یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح

ص: 167

کشور گسترده است و وظیفه دارد که با مردم حکم معلم و شاگرد داشته باشد».(1)

در ماده 2 قانون مطبوعات مصوب 1364 آمده است: روشن ساختن افکار عمومی و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم در یک یا چند زمینه در موارد خبری، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، دینی، هنری و امثال آن از رسالت مطبوعات است.

الف) روشن ساختن افکار عمومی و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم در یک یا چند زمینه در موارد خبری، انتقادی، اجتماعی، سیاسی، کشاورزی، فرهنگی، دینی، علمی، فنی، نظامی، هنری و امثال آن؛

ب) پیش برد اهدافی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان شده است؛

ج) تلاش برای نفی مرزبندی های کاذب و تفرقه انگیز و قرار ندادن اقشار مختلف جامعه در مقابل یکدیگر، مانند دسته بندی مردم براساس نژاد، زبان، رسوم، سنن محلی و... ؛

د) مبارزه با مظاهر فرهنگ استعماری (اسراف، تبذیر، لغو، تجمل پرستی، اشاعه فحشا و....) ترویج و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلامی و گسترش فضایل اخلاقی؛

ه.) حفظ و تحکیم سیاست نه شرقی و نه غربی.

نظر به این که موارد دوگانه فوق دارای مفاهیم گسترده ای هستند، قانون گذار در ماده ششم از قانون مطبوعات، مصادیق آن را در موارد زیر برشمرده است:

1. نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی و ترویج مطالبی که به اساس جمهوری اسلامی لطمه وارد سازد؛

2. اشاعه فحشا و منکرات و انتشار عکس ها و تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی؛

3. تبلیغ و ترویج اسراف و تبذیر؛

4. ایجاد اختلاف مابین اقشار جامعه به ویژه از طریق طرح مسائل نژادی و قومی؛

5. تحریص و تشویق افراد و گروه ها به ارتکاب اعمالی علیه امنیت و حیثیت و منافع جمهوری اسلامی در داخل یا خارج از کشور؛

6. فاش کردن و انتشار اسناد و دستورها و مسائل محرمانه، اسرار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، نقشه ها و استحکامات نظامی، انتشار مذاکرات غیر علنی مجلس شورای اسلامی و محاکم غیر علنی دادگستری و تحقیقات قضایی بدون مجوز قانونی؛

7. اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن و همچنین اهانت به مقام معظم رهبری و مراجع مسلم تقلید؛

8. افترا به مقامات، نهادها، ارگان ها و هر یک از افراد کشور و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی که حرمت شرعی دارند؛ اگر چه از طریق انتشار عکس یا کاریکاتور باشد؛

ص: 170

9. سرقت ادبی (نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشته های دیگران به خود یا غیر، هرچند به صورت ترجمه)؛

10. نقل مطالب از مطبوعات و احزاب و گروه های منحرف و مخالف اسلام (داخلی و خارجی) به گونه ای که تبلیغ از آنها باشد.(1)

براساس وظایف و حدودی که در قانون مطبوعات آمده است، مطبوعات یکی از ابزارهای مهم و اساسی در جهت حفظ و ترویج ارزش های اسلامی اند و یا حداقل نباید ابزاری در جهت نادیده گرفتن و یا تغییر و تحقیر ارزش ها باشند، ولی آنچه در ذیل می آید، بیان کننده واقعیت تلخ دیگری است.

ص: 171

اگر روزی سعادت دختر این بود که در خانه پدر عادت ماهانه نبیند، ولی امروز این امر خلاف سعادت است. اینها همه داد می زند که این کلمات مقطعی و مخصوص جامعه ای خاص بوده است».

این در حالی است که در فصل اول به تفصیل بیان گردید که ارزش های دینی با توجه به منشأ پیدایش که همانا وحی الهی است، نه تنها ثابت و تغییرناپذیرند، بلکه متضمن سعادت بشر در هر زمان و مکان اند. همچنین اشاره کردیم که ارزش های دینی مطلق بوده و برآمده از اراده و مشیت الهی است، ولی در روزنامه ای که براساس قانون باید مروج ارزش های دینی باشد، آمده است: «ارزش مطلق نداریم؛ زیرا ارزش ها زاییده پویایی جوامع بشری بوده اند و آنچه زاییده ایدئولوژی های ناکجا آبادی باشد، دروغین و حاصل آرمان های بیمار است».(1)

در نشریه ای دیگر آمده است: «حقیقت ثابت نداریم، حتی در دست انبیا و معصومین هم حقیقت ثابتی نبوده که بتوانند آن را برای همه ازمنه و امکنه دیکته کنند».(2)

نویسنده دیگر نیز می نویسد: «ارزش ها ملاک و سخن گوی مشخصی ندارند و آنچه به عنوان ارزش عام به جامعه قالب شده است، همانا تصویر ذهنی و ناکجا آبادی گروه یا فردی خاص است. هرکس خودش باید ارزش هایش را درک کرده و زندگی را براساس آن پایه ریزی کند».(3)

ص: 173

برخی از نویسندگان که به گمان خود در مباحث دینی و ارزش ها تخصص دارند، در بیان مقصود، دست به تحریف زده و با بهره گیری از ادبیات دینی به جنگ ارزش ها رفته و آن را امری حیاتی و اولی برای زندگی انسانی به شمار نمی آورند. یکی از این نویسندگان می گوید: «امام صادق علیه السلام امنیّت و رفاه و عدالت را نیازهای اولیه انسان و از مقومات یک جامعه موفق دانسته و دین داری و پای بندی به ارزش ها را نیاز ثانویه او می داند و آن را نیاز عامه مردم نمی شمرد».(1)

ما در فصل نخست این نوشتار، با آمار و ارقام رسمی از برخی جوامع غربی نشان دادیم که با کم رنگ شدن دین و تربیت دینی که بر پایه ارزش ها استوار است، چگونه امنیت به خطر افتاده و آمار جنایت و تجاوز رو به افزایش بوده و هست.(2)

روزنامه عصر آزادگان، پا را از این فراتر گذاشته و با چاپ نوشته ای، پرورش تجربه معنوی را مبتنی بر اعتقاد به خدای ماورایی ندانسته، بلکه موسیقی و ورزش و... را در این راه کارگشا می داند. در این روزنامه چنین آمده است:

«برای پرورش یک تجربه معنوی نیاز به اعتقاد به یک خدای ماورای طبیعی نداریم. خلقت ما چنان است که با فقدان یک تجربه معنوی، منبع دیگری را جای گزین می کند. موسیقی، ورزش و حتی بازی های کامپیوتری

ص: 174

می توانند، تبدیل به مذهب ملی همه گروه ها شوند».(1)

متأسفانه برخی که لباس دینی نیز می پوشند و به عنوان گوینده دینی سخن می رانند، کتاب و سنت را مربوط به گذشته دانسته و تاریخ مصرفش را به دوران پیامبر صلی الله علیه و آلهبرمی گردانند و بدین طریق راه ارزش های الهی را مسدود کرده و درصدد جای گزین کردن ارزش های بشری هستند و می گویند: «آنچه پیامبر از طریق کتاب و سنت پیاده نمود و احکامی که بیان کرد، اقدامات ممکنه و مقرر آن زمان بود. ما هم مطابق زمان خود باید اقدام کنیم».(2)

بر پایه چنین سخنانی است که نویسنده دیگری می گوید: «احکام اسلام، آمیخته به اسطوره اند و اگر از آنها اسطوره زدایی شود، به راحتی و به مرور زمان قابل تغییرند».(3)

وی از این فراتر رفته و می نویسد: «مفاهیم دینی مانند ذم دنیا، رضا به قضای الهی و توکل و زهد و... مناسب دوران تأسیس یک نهضت و انقلاب می باشد، چون لازمه انقلاب بریدن از دنیا و از خودگذشتگی است، اما برای دوران ثبات کارایی ندارد».(4)

معنای این سخن در حقیقت آن است که ارزش های الهی واقعیتی نفس الامری ندارند، بلکه ابزاری اند که گروهی برای پیش برد اهداف خود از آن

ص: 175

بهره می گیرند. یکی از نویسندگان نیز شبیه به سخن فوق، ادعا می کند: «یکی از معضلات ما شیعیان نداشتن منابع موثق روایی است؛ لذا هرکسی در هر موقعیتی با ذکر روایات و احادیثی که به معصومین نسبت داده می شود، جوانان پاکدل و شیفته مذهب را فریب داده و مرکز اقتدار مافیایی خود را حفظ می کند».(1)

چنان چه ملاحظه می شود، مطبوعات با چاپ و انتشار صدها مقاله و مصاحبه، نخست اصل دین و ارزش ها را مورد هجمه خود قرار می دهند و پس از خدشه دار کردن آنها، با شبهه افکنی یا تخطئه، برخی از نمادها و مصادیق ارزش ها را هدف می گیرند تا مرحله اقدام عملی یعنی رفتار غیر ارزشی را هموار سازند. به برخی از این نمونه ها توجه کنید: امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از مصادیق ارزش های الهی که امام حسین علیه السلام خود و یارانش را برای احیای آن که در حقیقت احیای دین جدّش بود فدا کرد، این گونه مورد هجمه قرار می گیرد:

«امر به معروف، دستور دادن نیست، داوری است. داوری بیان معروف و منکر و دعوت به داوری و پاسخ به پرسش اساسی «چه باید بکنیم» است. بنابراین، جریان اطلاعات و بیان باید کاملاً آزاد باشد. مردم با داوری خود امر به معروف و نهی از منکر می کنند».(2)

توجه داریم که امر به معروف و نهی از منکر خود ضابطه ای دارد که

ص: 176

معارف و احکام آن را دین و مفسر آن، یعنی ائمه معصوم با روایات فراوان بیان کرده اند و مراجع در رساله های عملی خود بدان پرداخته اند، ولی گوینده فوق، آن را از ارزش دینی به ارزش خود ساخته بشری تنزل داده است. دیگری، معنای این فریضه را تحریف کرده و می گوید: «از دیدگاه بنده امر به معروف که در اسلام واجب است، به معنای پاییدن قدرت است. نظارت بر قدرت حاکمه است؛ نه نظارت مردم به مردم و بر این خانم یا آن آقا مثلاً حجابت را درست کن».(1)

در نوشته های دیگر، حجاب که ارزشی دینی است و صیانت زن و جامعه را همراه دارد، مورد حمله قرار گرفته است: «احکام اسلام آمیخته به اسطوره اند و اگر از آنها اسطوره زدایی شود، به راحتی به مرور زمان قابل تغییرند؛ برای مثال، حجاب جنبه اسطوره ای دارد، نه این که برای حفظ عفت باشد، بله عفت را باید حفظ کرد، ولی حفظ آن در هر زمانی به یک روش است و آن روشی است که عرف زمان آن را بپسندد».(2)

دیگری، پا را فراتر گذاشته و حیای زن را نشانه عقب ماندگی دانسته و می نویسد: «مظاهر دینی چون حجاب و حیای زنان، نماد عقب افتادگی است».(3) به تدریج پا را فراتر گذاشته ارزش های ناب شیعی، یعنی شهادت در راه حفظ ارزش های الهی و دین را تخطئه کرده و می نویسد: «فرهنگ شهادت، خشونت آفرین است. اگر کشته شدن آسان شد، کشتن هم آسان

ص: 177

می شود».(1)

به این حد هم بسنده نکرده و عاشورا نیز از این حملات بی بهره نمی ماند؛ به گونه ای که آن را با در آتش افتادن سیاوش و تراژدی های آنتیگونه هم سنگ دانسته و می نویسند: «عاشورا نماد زنده در آتش افتادن سیاوش است. داستان عاشورا در ایران، داستان دمیدن روح اسطوره سنت شده سیاوش در تن اسطوره زنده و پویای حسین علیه السلام است».(2)

«تراژدی حسین بن علی مشابه تراژدی های آنتیگونه، تامس مور و جان پروکتور است».(3) هیئت های مذهبی که با بهره گیری از ارزش های دینی، تشکیل شده و به ترویج و تحکیم آن می پردازند، مورد هجوم قرار گرفته و آن را منشأ خشونت و بانیان آن را بسیجی ها می دانند تا با یک تیر دو هدف را نشانه گیرند. در روزنامه عصر آزادگان آمده است: «هیئت های مذهبی منشأ خشونت اند. بسیجی ها اعضای تشکیل دهنده این هسته ها می باشند.»(4) در ادامه این فرایند، می کوشند جوانان را از حضور در میعادگاه عبادت و سجده گاه عبودیت محروم سازند: «آن دسته از جوانانی که به مساجد روی می آورند یا کتب دینی را مطالعه می کنند، از نظر ساختار فکری و روانی ضعیف هستند؛ یعنی ضعفای نسل جوان از نظر فکری و روانی و کم اطلاع ترین آنها هستند».(5)

ص: 178

در ادامه این روند، مسئله را شفاف تر کرده و پشت پرده شبهات دین شناختی و ارزش های دینی را آشکار می کنند: «رواج فساد و فحشا تأثیری در قدرت دفاع و جنگ آوری ندارد، مگر عراقی ها هشت سال با ما و ده سال با امریکا نجنگیدند؟ مگر پسر جورج بوش در جنگ کشته نشد. با این که کاباره ها و شراب فروشی ها برای همه آنان آماده بود».(1) «گناه تا به مرحله جرم نرسد آزاد است، گرچه قابل تقبیح اخلاقی است»(2). «به خدا عاشق شدن گناهی ندارد. اگر عشق نباشد هیچ چیز زیبا نیست. بگذارید دختران در مدارس، آماده زندگی، عشق و ازدواج شوند. از تحمیل ها دست بردارید. یک مشت دختر افسرده و پسر عقده ای تحویل ندهید. این نسل را خراب نکنید. رابطه دختر و پسر را نابود نکنید».(3) «دختر و پسر به دوستانی از جنس مخالف احتیاج دارند و جداکرن آنان از یکدیگر اثرات نامطلوبی بر فرد و جامعه دارد و امکان پیشرفت را کم می کند». (4)

با نگاهی اجمالی به نوشته های اخیر، به خوبی می توان مشاهده کرد که چگونه پدیده ای به نام دوستی دختر و پسر نامحرم و ارتباط غیرشرعی دو جنس مخالف را مهیا کرده اند و در پیدایش آن در جامعه اسلامی نقش داشته اند.

همه می دانیم که در نظام ارزشی اسلام، دوستی دختر و پسر نامحرم شرعیت ندارد و در افکار عمومی جامعه اسلامی نیز این ارتباط، که به معنای

ص: 179

نادیده گرفتن ارزش های دینی است، قباحت دارد و افرادی که به این عمل غیر ارزشی مبادرت می ورزند، مورد نکوهش توده دین دار هستند، ولی واقعیت تلخی که نمی توان آن را انکار کرد این است که این رابطه نامشروع دست کم در برخی از شهرهای بزرگ، به تدریج قباحت خود را از دست داده و به نوعی به صورت هنجار در آمده و مقابله با آن نادیده گرفتن حق شهروندی به شمار می آید. چه زیبا فرمود رسول گرامی صلی الله علیه و آله:

«کیف بکم اذا رایتم المنکر معروفاً؛ چه می شود شما را آن گاه که ناپسند را پسندیده می شمارید و بد را خوب می بینید؟»(1)

کار به این جا پایان نمی یابد، بلکه زمینه به گونه ای می شود که اگر دختر دبیرستانی دوست پسر نداشته باشد مورد تمسخر قرار می گیرد. پدری که خود معلم بود می گفت، با دخترم که سال آخر دبیرستان را می گذراند، رابطه دوستانه ای دارم. روزی به صورت اتفاقی در میان کتابش نامه ای عاشقانه دیدم که پسری خطاب به دخترم نوشته است. وقتی با او در میان گذاشتم، گفت: پدر خدا می داند که این نامه را خودم به خودم نوشته ام تا از سرزنش همکلاسی ها آسوده شوم. بس که گفتند: عرضه نداری! این یعنی نقش روزنامه و مطبوعات در نادیده گرفتن ارزش ها.

ص: 180

پس از یک دهه، آن گاه که فضای جامعه از فضای دفاع مقدس تهی گشت، این وضعیت دگرگون شد؛ به گونه ای که تصاویر پرده های سینما، رنگ و بوی دیگری گرفت و فیلم ها به تدریج سمت و سوی گیشه ای شدن گرفتند و کم کم دغدغه تثبیت و تحکیم ارزش ها نه تنها به سوی تعمیق آن پیش نرفت، بلکه جای خود را به سود مادی بیشتر داد و به جای توجه به ارزش های الهی و انسانی جامعه و توده مردم، نگاه ها به دایره داوری جشنواره هایی چون کَن فرانسه و امثال آن، دوخته شد تا شاید با دریافت تندیسی نام جهانی به خود گیرند. غافل از آن که در این وضعیت، تلاش تهیه کننده و کارگردان و به تبع آنها هنرپیشه گان و بازیگران، باید در جهت تبلیغ ارزش هایی باشد که آن سوی مرزها می پسندد و این یعنی نادیده گرفتن ارزش های الهی و انسانی جامعه خودی؛ چون کن فرانسه به فیلمی جایزه می دهد که هنرپیشه نقش اول سوار بر اتومبیل «رنو» باشد، تا به وسیله آن ارزش کمپانی رنو را بیان کند، نه ارزش الهی جامعه ایرانی را و نه زبردستی کارگردان و هنرپیشه را.

اگر دغدغه سینما، ارزش ها و اهداف گروه خاصی باشد، توده از آن رو برگردانده و سالن های نمایش را ترک می کنند. کمتر شدن تماشاگران ایرانی سینماها در چند سال اخیر، شاهد گویایی است بر واقعیت تلخی که گریبان سینمای ایران را گرفته است. تا جایی که بسیاری از بازیگران سرشناس و متعهد به فرهنگ خودی برای فرار از این وضعیت روبه جعبه جادویی تلویزیون و سریال های تلویزیونی آوردند که پیش تر از آن کراهت داشتند.(1)

ص: 182

به این ترتیب، سالن های پرجمعیت کم شده و لژهای خانوادگی سالن ها نیز جای خود را به برخی از جوانان کم سن و سال ماجرا جو داده است و آنان نیز با تماشای فیلم های گیشه ای و هنرپیشه های کلیشه ای که یک شبه و به برکت چهره مقبول هنرمند شدند! هر روز با حال و وضع جدید به میدان آمده و به ارزش های والای انسانی دهن کجی می کنند.

در اینجا مرور می کنیم؛(1) در جدول های زیر نشان داده می شود که هنرپیشه ها تا چه اندازه با پوشش خود حجاب را گسترش یا کاهش می دهند. دو فیلم «برزخی ها» و «بایکوت» که در سال 1360 بر روی پرده های سینما به نمایش گذاشته شد، در مقایسه با دو فیلم «عروس» و «هنرپیشه» که پس از اتمام جنگ و خالی شدن فضای جامعه از عطر ایثار و شهادت، به روی پرده ها رفته اند، تفاوت معنا داری را نشان می دهد:

جدول (1): میزان نمادهای مذهبی (حجاب) نمایش داده شده در فیلم برزخی ها (سال 1360)

شماره ستون123456

میزان حجاب (پوشش موی سر)کدتعداد نمایشوزن (ستون 1*2)زمان (دقیقه)درصد زمانیامتیاز تصویر

کاملا پوشیده452075%3.6414

پوشیده321636.6632.33110

پوشش متوسط25010013.0763.45657

پوشش کم1----------

بدون پوشش01--12%58%6

جمع7720.60100.00

MEAN=2.384 = میانگین = درصد زمانی × نمره کد. تقسیم بر 100

(4×64/3) + (3×33/32) + (2×45/63)+ (1×0) + (0×58%) = 45/238 تقسیم بر100

ص: 184

جدول (2) میزان نمادهای مذهبی (حجاب) نمایش داده شده در فیلم بایکوت (سال 1360)

شماره ستون123456

میزان حجاب (پوشش موی سر)کدتعداد نمایشوزن (ستون 1*2)زمان (دقیقه)درصد زمانیامتیاز تصویر

کاملا پوشیده4----------

پوشیده315045025.6391.05664

پوشش متوسط217342.528.9540

پوشش کم1----------

بدون پوشش0----------

جمع16728.15100.00

MEAN=2.910

جدول (3) میزان نمادهای مذهبی (حجاب) نمایش داده شده در فیلم عروس (سال 1370)

شماره ستون123456

میزان حجاب (پوشش موی سر)کدتعداد نمایشوزن (ستون 1*2)زمان (دقیقه)درصد زمانیامتیاز تصویر

ص: 185

کاملا پوشیده4----------

پوشیده3----------

پوشش متوسط213265.7316.0266

پوشش کم1343430.0383.98202

بدون پوشش0----------

جمع4535.67100.00

MEAN=1.160

جدول (4): میزان نمادهای مذهبی (حجاب) نمایش داده شده در فیلم هنرپیشه

شماره ستون123456

میزان حجاب (پوشش موی سر)کدتعداد نمایشوزن (ستون 1*2)زمان (دقیقه)درصد زمانیامتیاز تصویر

کاملا پوشیده4----------

پوشیده39273.468.6637

پوشش متوسط230604.6011.49136

پوشش کم1383731.9679.86132

بدون پوشش0----------

جمع7740.02100.00

MEAN=1.288

ص: 186

در دو فیلم «برزخی ها» و «بایکوت» که به دوران دفاع مقدس برمی گردد، تصاویر زنان با پوشش متوسط بیشتر ارائه شده است، ولی در فیلم عروس که در دهه دوم انقلاب و پس از پایان جنگ به روی پرده های سینمارفته است، از جمع 47 تصویر هنرپیشه زن 34 مورد که برابر با 72 درصد است و از مجموع زمان در حدود 35 دقیقه برای تصویرها، به مدت 30 دقیقه (=83 درصد) با پوشش و حجاب نسبتاً کم تر از متوسط و کم تر از فیلم های سال پیش است. به این ترتیب فیلم «عروس» و همین طور «هنرپیشه»، گام بلندی در تغییر ارزش ها و نادیده گرفتن ارزش های دینی برداشته اند.

در پرفروش ترین فیلم سال 1370، ارزش های مادی، ثروت، نابرابری و سودجویی به عنوان ارزش مثبت و روحیه مصرف گرایی اشاعه داده می شود و در مقابل ارزش های مذهبی و انقلابی کاملاً تحت شعاع ارزش های مادی و سودجویی قرار می گیرد. به بخش کوتاهی از دیالوگ فیلم «عروس» توجه کنید:

پدر عروس به داماد: «باید یک خونه بزرگ و مجهز در تهران داشته باشی و یک ویلا در شمال که صبح ها با صدای امواج دریا از خواب بیدار بشین، با یک اتومبیل امریکایی... .

نمی دونم می تونی عاقل باشی؟ برای این که چهار سال عمرتو تلف کردی و یک لیسانس هنری گرفتی و دلت به اون خوشه...». جالب این که این فیلم در تاریخ 12/1/75 در ساعت 55:16 از تلویزیون نیز پخش شده و گفت و

ص: 187

گوی بالا نیز بیان شد».(1)

روند یاد شده در سال های اخیر سرعت بیشتری گرفته و کار به جایی رسیده است که برخی از تهیه کنندگان و کارگردانان به خود زحمت نداده و دست به کپی آثار غربی زده و آن را به نام فیلم و سینمای ایرانی در اختیار تماشاگران اندک سینما قرار می دهند. نمونه بارز این آثار، فیلم «عروس خوش قدم» است که چندی بر پرده سینماها به نمایش گذاشته شد؛ فیلمی که آشکارا از یک اثر معروف قدیمی سینمای امریکا گرفته شده است و حتی به لحاظ پرداخت شخصیت های قصه، فیلمساز کم ترین زحمت این جابجایی کردن آنها را به خود نداده و هر نما و فصل فیلم از نظرساختاری و مضمونی از کلیشه های رایج دم دستی و بارها کار شده فیلم های قدیم ایران و خارج استفاده شده است.(2)

یکی از نویسندگان و منتقدان فیلم درباره وضعیت کنونی سینما می گوید: «این آفت زمانی شروع شد که به بهانه آزادی عقیده و بیان که در طی سال های گذشته توسط برخی مسئولین بیان شد، سینما را رها کردند تا به اصطلاح هنرمندان و سینماگران به طور مستقل و آزاد فیلم بسازند و فعالیت کنند، اما دریغ که در این میان عوامل سوء استفاده گر که در هر جریان فرهنگی به وفور دیده می شود، با ساخت فیلم های سطحی و سخیف و به اصطلاح ارزان و مخاطب پسند حتی باعث کاهش سطح سلیقه تماشاگر شدند!

ص: 188

سینمای ایران پس از انقلاب، در حالی که می توانست با مدیریتی مشخص باعث رشد و آگاهی مخاطب شود، ناگهان با استدلال های پوچ و بی اساس، ولی به ظاهر متمدن و پیشرفته، به سقوط کشیده شد.(1)

این حقیقت از دید برخی از بازیگران متعهد و دلسوز که به فرهنگ خود علاقه مند هستند نیز مخفی نماند. آنان اظهار می دارند که متأسفانه بار دیگر عامی گرایی در سینما و تلویزیون رواج یافته است. امروزه شاهدیم که هرچه طنزها سطح شان پایین تر باشد، میزان جلب بیننده شان بیشتر است.(2)

ص: 189

مخاطبان را به خود و برنامه های خود جلب می کند تا آنجا که در هر خانه ای دستگاهی از این جعبه جادویی وجود دارد.

افزون بر آن، رایگان بودن این رسانه، موجب گستردگی میدان عمل آن می گردد؛ چون نپرداختن هزینه درقبال استفاده از آن، دست سیاست گذاران و برنامه سازان این رسانه را باز می گذارد و آنان را در چارچوب خاصی قرار نمی دهد. اگرچه نیم نگاهی به علاقه مخاطبان در برخی از سرگرمی ها داشته و دارند، ولی در سیاست های کلان و اهداف، خود را ملتزم به خواست مخاطبان ندانسته و تابع آنان نیستند. این برخلاف رسانه هایی است که در قبال خدمات خود هزینه دریافت می کنند؛ چون آنان با هزینه هایی که مصرف کنندگانشان پرداخت می کنند، اداره می گردند و در صورت عدم اقبال مخاطبان، حیات خود را از دست می دهند، ازاین رو، خود را ملتزم به خواست و اهداف مخاطبان دانسته و تابع خواست های آنانند.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که تلویزیون در صورتی می تواند در جهت انسجام اجتماعی و حفظ ارزش های حاکم بر جامعه تأثیر گذار باشد که در انحصار دولت باشد؛ وگرنه اگر در اختیار گروه ها و احزاب قرار گیرد، کار آن بسیار مشکل خواهد شد. کازینو، در این باره می نویسد:

«در نظامی که تلویزیون در انحصار دولت است و قدرت سیاسی هم انحصاری است و ایدئولوژی نظام حاکم هم مردمی است، تلویزیون راحت می تواند وحدت جامعه را حفظ کند، ولی اگر دولت بخواهد هم به عقاید مختلف احترام بگذارد و هم ارزش های مورد علاقه خود را حفظ کند و

ص: 191

در این راه تلویزیون را در انحصار خود نگیرد کار مشکل خواهد بود».(1)

به این ترتیب، نمی توانیم به این بهانه که تلویزیون رسانه ای همگانی و با هزینه دولتی است و باید همه ارزش های موجود را مراعات کنیم، به دفاع و گسترش ارزش های حاکم و غالب جامعه نپردازیم.

جلوگیری از روی آوردن آنان به ابزارهایی چون ویدئو و ماهواره و امثال آن، در پیش گرفت و با ساخت نمایش هایی، درصدد دفع افسد به فاسد شد!(1) این در حالی است که آن دسته از افرادی که به ماهواره و امثال آن روی آوردند، غالباً مخاطب و بیننده برنامه های تلویزیونی نبوده و نیستند و با این سیاست، دین باوران را به سوی انحراف از ارزش ها سوق دادیم. با توجه به این که زبان تصویر قدرت فوق العاده ای در جهت تحکیم یا تضعیف ارزش ها دارد، در اینجا نمونه ای از مجموعه های تلویزیونی که پس از جنگ ساخته شد، مورد توجه قرار می دهیم.

سودجویی از راه های کم و بیش نامشروع (برج سازی در باغات، قاچاق و...) هستند.

نکته ضد ارزشی این قسمت از سریال آن است که ماجراهای هیجان برانگیز مثل قتل، قاچاق، تعقیب و فرار، با بازی دو زن نسبتاً زیبا و بسیار آرایش کرده است. این دو با پوشش غیر معمولی، مثلاً پیراهن مردانه شیک بر روی دامن که در حد بالایی تحریک کننده است، این صحنه ها را با موسیقی خارجی و مدرن و جذاب برای جوانان اجرا می کنند که بتوان ارزش های مستتر را به آنان منتقل کرد و با زاویه ای بسیار نامحسوس، ریل رفتاری آنها را تغییر داد.(1) این سه نمونه به خوبی روند حرکتی نمایش های تلویزیونی را نشان می دهد و این پدیده، امروزه بسیار شدیدتر و پرشتاب تر شده است. سریال هایی به نمایش درمی آید که در آن دوستی دختر و پسر رفتاری بهنجار نشان داده می شود و آن را رفاقت سالم می نامد! برخی از گفت وگوها و میزگردهایی که با چند دختر و پسر با پوششی نه چندان مناسب، از تلویزیون پخش می شود، خود تأیید ضمنی بر نشست های دو جنس مخالف در پارتی های شبانه است. این همه، گامی است در جهت انحراف از ارزش ها. در نیمه اول سال 1382 شبکه پنجم سیما مجموعه ای پخش شد به نام «مهر خاموش» که به ظاهر سعی داشت موضوع دفاع مقدس را از نمایی دیگر به نمایش درآورد. این سریال در پایان نه تنها در نمایش واقعیات دوره زیبای بروز ارزش ها توفیقی نداشت، بلکه با ظرافت خاصی که

ص: 195

از نگاه تیز بینان مخفی نبود، اصل انقلاب و دفاع مقدس را زیر سؤال برد. در این مجموعه، شوهر، فردی انقلابی، رزمنده، دائم در جبهه و از خانواده مذهبی و کم درآمد است، ولی همسر هر چند در دوران دانشجویی فردی انقلابی است و همین موضوع نقطه توافق این دو شده است، ولی از خانواده ای سلطنت طلب و ثروتمند است که پس از ازدواج و تولد دومین فرزند، با تحریک پدر از موضع اولی خود برگشته و سودای سفر به فرنگ دارد. نخست می کوشد شوهر را نیز با خود همراه کند تا در آن دیار به کمال و پیشرفت برسند، ولی هنگامی که شوهر مخالفت می کند، از او جدا شده و با فرزندش به فرانسه سفر می کند و پس از بیست سال به ایران برمی گردد تا در زمینه تخصص فرزندش سرمایه گذاری کند. فرزند به جست وجو برای یافتن پدر می پردازد و در این میان ماجراهایی پیش می آید. در این مجموعه که انتظار می رود به ارزش های دینی و انقلابی و دوران دفاع مقدس بپردازد، شاهد موارد بسیاری از انحراف از ارزش ها هستیم که در این جا به یکی از نقدهای ارائه شده اشاره می کنیم:

بازی و تکیه کلام های هنرپیشه زن که به عنوان کلفت خانه پدر همسر است، خود جای سخن فراوان دارد. این خدمت کار زن، فردی ساده و با چادر و مذهبی است، ولی به رغم مذهبی بودن دخترش را مجبور می کند که با مهران که از فرانسه برگشته است، رابطه داشته باشد؛ در حالی که این دختر عقد شده پسر عمه خود است! افزون برآن معلوم نیست چه اصراری است که در بیشتر سریال ها باید کلفت ها و افراد فرودست چادری باشند و خانم های تحصیل کرده و دارای نقش مثبت، خانم های بدحجاب! رابطه نامشروع دختر

ص: 196

و پسر در این سریال حل شده بود. در اوایل سریال در مراسم جشنی که در خانه دوست خانم برقرار است، چند دختر و پسر که با هم دوست هستند، شرکت دارند و دختر صاحب خانه، دوست سرسخت مهران می گردد و این دوستی ادامه دارد تا این که سر و کله دختر خوانده آقای دکتر (پدر مهران) با حجاب کامل پیدا می شود و او با این که حجاب کامل دارد و معرف ارزش های اسلامی است، دست کمی از دختر ایرج (فردی سرمایه دار که در خانه او جشن برقرار بود) ندارد و آن چنان عاشق پیشه و زرنگ است که دختر آقای ایرج را کنار می زند.

مورد دیگر، رابطه آقای کلانی وکیل خانواده پریسا (زن) با خانم پریسا است که در خارج و بعد در ایران در کنار هم زندگی می کنند و از ظاهر امر (دیالوک میان پریسا و کلانی درسراسر سریال) برمی آید که این دو وقتی به فرانسه رفتند ازدواج کرده باشند و انتظار می رفت در آخر سریال مسئله روشن شود که این رابطه بر چه اساسی است، ولی این رابطه روشن نگردید. هر چند کلانی، دور از چشم پریسا همسری برگزیده است که البته به عنوان منشی دفتر وکالتش است.

نکته دیگر که بسیار مهم است، در آخر داستان پس از رفتن پریسا (همسر دکتر نوریانی) به خارج، چنان آقای دکتر (همان فرد رزمنده و انقلابی) متوجه اعمال و رفتار گذشته خود گردید و چنان خود را باخت که سرش را در میان دو دست گرفت و به دنبال پریسا با رفتن به خارج از کشور و به گونه ای خواست گذشته خود را جبران کند و با رفتن خود ثابت کرد که در گذشته

ص: 197

اشتباه می کرده است.(1)

مایه تأسف این است که در این برنامه ها، از بیت المال مسلمین بهره می گیرند و به ارزش های اسلامی حمله می کنند و از رسانه ای بهره می گیرند که به فرموده امام راحل، دانشگاه عمومی است. به نام حفظ و احیای ارزش ها، ریشه ارزش ها را زده و مخاطبان را از آن منحرف می کنند. رابطه نامشروع، به سخریه گرفتن چادر و حجاب، پشیمانی از رفتار ارزشی و... هدیه سریال های این چنین هستند که به نسل سوم تقدیم می شود.

عشق، مردان آنجلس، مریم مقدس و ده ها نمایش دیگر، به خوبی توانست نقش آفرین باشد. نمی توان تأثیر مجموعه ای چون «شب دهم» را که در ابتدای محرم سال 1381 به روی آنتن رفت و مخاطبان فراوانی داشت، در شناساندن ارزش های حسینی و تحول انسان ها نادیده گرفت. این مجموعه به خوبی نشان داد که فرهنگ و ارزش های ناب حسینی می تواند افرادی چون حیدر (بازیگر نقش لوطی و لات) را که نه تنها نماز خواندنش را کسی ندید، بلکه روزه خوردنش را دیده اند، متحول کند تا جایی که سرانجام به عشق حسینی جان سپارد و یا افراد مغروری چون فخرالزمان را واله ارزش های ناب حسین کند که سرانجام تمام افتخارات موهوم اشرافی خود را زیر پا گذارد و با چادر سیاه (که نشانه ارزش های دینی است) در مجالس تعزیه حسینی شرکت کند و در پایان در صف پیام رسانان واقعه کربلا درآید. این سریال در قالب تصاویر جذاب، موضوع عزاداری و سوگواری عاشورا و اهمیت آن را با ظرافتی خاص مطرح کرد و نشان داد عشق و علاقه حسینی در جان و جسم شیعیان و مؤمنان و آزادگان نهفته است و این عشق اختصاص به گروه خاصی ندارد، بلکه در تمامی اقشار جامعه، اعم از دکتر و لوطی و عامه مردم وجود دارد. این مجموعه به خوبی نشان داد ممنوعیت عزاداری امام حسین با طرح کشف حجاب بانوان از سوی حکومت رضاخان ارتباط داشته و مردم با حضور در مراسم تعزیه با حفظ حجاب و چادر نشان دادند که این دو از ارزش های دیرینه مردم ایران است و نمی توان آن را از هم جدا کرد؛ زیرا عفّت و صیانت زن از ارزش های دینی است و ریشه در فرهنگ ناب الهی دارد.

ص: 199

باری این سریال و مجموعه های مانند آن (که کم هم نیستند) گامی زیبا و لطیف در جهت آگاهی بخشی مخاطبان نسبت به ارزش های مذهبی است، ولی این واقعیت را نیز نمی توان نادیده گرفت که وجود برخی از برنامه ها که چند نمونه اش را یاد آور شدیم، بر ارزش های دینی لطمه جبران ناپذیری خواهد زد. به سبب گستردگی این رسانه و با توجه به مخاطبان بی شمار و جوان آن، هر حرکت هر چند معدود در جهت تضعیف ارزش ها، تأثیر بسیاری در انحراف مخاطبان خواهد داشت. ازاین رو، انتظار می رود این رسانه که با امکانات دولت اسلامی ارتزاق می شود، در راستای حاکمیت و تقویت تحکیم ارزش های اسلامی گام بردارد؛ نه خود عاملی در جهت انحراف از ارزش ها باشد.

این زیانمندی برای جوامع بشری موجب شد تا تلاش های بسیاری با رویکردهای متعدد در جهت تبیین و ریشه یابی آن صورت گیرد و برای حل آن چاره ای اندیشیده و جامعه انسانی را از وجود این معضل ایمن دارند تا شهد شیرین امنیت را بچشند.

اما در تحقیقات انجام یافته به ویژه در مراکز آکادمیک غرب، غالباً به عواملی اشاره شده که بیشتر جنبه زمینه سازی ارتکاب جرم را داشته اند و عامل اساسی و مهم را که اراده و اختیار آزاد افراد است، نادیده گرفته اند و نتیجه این غفلت، حذف مجازات هایی چون اعدام در جوامع غربی است. به تعبیر دورکیم، جوامع مدرن و صنعتی با تکیه بر تحقیقات تجربی محققان، قوانین حقوقی ترمیمی را جای گزین قوانین حقوقی تنبیهی کردند(1) و مجرم را بیماری دانستند که باید با قوانین حقوقی ترمیمی وی را اصلاح کرد و فرد مجرم همانند عضو بیمار بدن است که باید با استفاده از دارو آن را ترمیم و درمان کرد.

اما در نگاه دینی، عامل اصلی در انحراف از ارزش ها و ارتکاب جرم، اراده و اختیار خدادادی آدمی است و عوامل دیگر تنها زمینه گزینش و اختیار فرد را فراهم می سازند. ازاین رو، برای آنانی که ارزش ها را نادیده می گیرند و مرتکب رفتار نابهنجار می گردند، مجازات هایی مطابق جرم انجام گرفته معین کرده است. ما نیز براساس این واقعیت، در عین حال که تحقیقات انجام گرفته محققان را نادیده نگرفته و از تلاش علمی آنان بهره می بریم، به عواملی

ص: 201

اشاره کردیم که اراده و اختیار خدادادی انسان را نیز در برداشته اند. در دو فصل اخیر، به عللی توجه کردیم که نقش برجسته ای در انحراف از ارزش ها و رفتار انحرافی داشته و دارند و حاصل تلاشمان را در چند نکته زیر خلاصه می کنیم:

نکته نخست: کمال جویی و میل به پیشرفت و تعالی در فطرت هر انسانی نهفته است و این گرایش درونی است که وی را وادار می کند تا برابر نظام ارزشی مورد پذیرش خود و جامعه اش به سوی آن حرکت کند. ازاین رو، از هر آن چه که مانع رسیدن به این خواست فطری اش گردد، روی گردان خواهد بود، ولی نکته اساسی در این است که افراد انسانی در این حقیقت، وضعیت یکسانی ندارند، بلکه دارای اقسامی هستند که برخی از آنها عبارت اند از:

1. بسیاری از افراد در شناخت کمال حقیقی خود ناتوانند و نمی دانند تعالی و پیشرفت واقعی و انسانی آنها در چیست. در اثر این ناآگاهی، دست به رفتارهایی می زنند که نه تنها آنان را به خواسته درونی شان نرسانده، بلکه روز به روز آنها را از رسیدن به مقصد فطری دورتر می گرداند. براساس این واقعیت است که ما در این نوشتار، یکی از علل اساسی انحراف از ارزش ها را ناآگاهی و شناخت دانستیم و گفتیم که بشر به دلیل نداشتن اطلاع از ارزش ها، در گرداب تاریکی و ظلمت گناه فرو رفته و دست به رفتار نابهنجار زده و از ارزش ها منحرف می شود. بدیهی است هیچ عاقلی از چراغ و روشنایی روی برنمی گرداند؛ چون در پرتو روشنایی و چراغ هدایت است که فرد می تواند از چاه انحراف و گناه نجات یابد و در پرتو «برهان ربّ»

ص: 202

است که سربلندی به ارمغان می آید. روشن است که آگاهی بخشی خود بهترین راه حل این معضل خواهد بود و نقش خانواده در این امر بسیار کارساز خواهد بود. خانواده می تواند با مسلح کردن فرزندان خود به چراغ ارزش ها و تربیت دینی، نه تنها آنها را، بلکه جامعه خود را از هرگونه انحراف و ناامنی مصون سازد؛ زیرا امنیت اجتماعی که یکی از اهداف تشکیل زندگی گروهی است، تنها در پرتو رفتارهای ارزشی و انسانی پدید خواهد آمد و افراد در صورتی دست به رفتار انسانی و ارزشی خواهند زد که در دامن پرمهر والدین تربیت دینی شده و به ارزش های انسانی و الهی مسلح گردند؛ چون «کل مولود یولد علی الفطرة؛ هر فردی فطرتاً پاک آفریده می شود». این پدر و مادر هستند که او را نصرانی یا یهودی و یا...به جامعه تحویل می دهند.

2. برخی از انسان ها در شناخت کمال واقعی و انسانی مشکل ندارند، ولی اعمال و رفتار برخی دیگر که جامعه آنها را به عنوان افراد کامل معرفی کرده است، آنان را دچار سردرگمی می کند؛ چون خواص و نخبگان با رفتار و اعمال خود سبب تزلزل در شناخت مصداق کمال برای این دسته از انسان ها می گردند و توده را در این راه به خطا می کشانند. این نکته را ما در قالب تخلف نخبگان بررسی کردیم و براین باوریم که یکی از علل انحراف از ارزش ها، تخلف نخبگان و خواص جامعه از ارزش هاست. دلیل ما براین حقیقت، سخن کوتاه و پربار رسول گرامی اسلام است که فرمود:

اگر دو گروه از امتم فاسد گردند، جامعه اسلامی و امت مرا به فساد می کشانند. وقتی از حضرتش پرسیدند آنان کیان اند فرمود: فقیهان و امیران(1)

ص: 203

(خواص فکری و سیاسی).

3. عده ای در شناخت کمال و مصداق آن تردید ندارند، ولی در جامعه یا گروه اجتماعی ای که در میان آن زندگی می کنند، مصادیق دیگری در مقابل مصادیق واقعی ارائه می گردد که فرد را در تعارض گرفتار می کند. ما در این پژوهش، این مسئله را با عنوان «تعارض هنجارها و ارزش ها» بررسی کردیم و گفتیم که برخی از افراد برای فرار از انزوا و از دست ندادن منزلت گروهی، از ارزش های واقعی و آموخته شده خود منحرف می گردند و مرتکب رفتار انحرافی می شوند.

نکته دوم: نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که در میان عوامل مؤثر در انحراف از ارزش ها، برخی از آنها از حد فراهم ساختن زمینه گزینش فراتر عمل می کنند؛ هرچند به اندازه ای نیستند که اراده و اختیار خدادادی آدمی را ناکار کنند، ولی شرایط بهره گیری از قدرت اراده و اختیار انسان را بسیار سخت و دشوار می سازند. رسانه های گروهی از جمله این عوامل هستند که دارای قدرت تأثیر گذاری بالایی هستند. ازاین رو، توانمندی و نقش آن را در فصل مستقلی مورد توجه قرار دادیم. در این فصل سیر تنزل ارزشی برخی از این رسانه را در چند ساله اخیر به تصویر کشیدیم و نشان دادیم که سینما و تلویزیون چگونه با تغییر روش، پس از دفاع مقدس، و به ویژه در چند سال اخیر، در ایجاد انحراف از ارزش ها گام برداشته اند. نتیجه به سخریه گرفتن سمبل های ارزشی و دینی همچون چادر و.... در فیلم و سریال های ارائه شده را می توانیم در سنجشی که در این زمینه انجام گرفته، مشاهده کنیم. آقای رفیع پور در کتاب توسعه و تضاد سنجشی درباره اعتقاد به

ص: 204

دین، علاقه مردم به روحانیت، عدم رعایت حجاب و احترام به خانم های چادری در سه مقطع سال های 56، 65 و 71 انجام داده است که در اینجا به اختصار نتایج به دست آمده را مرور می کنیم، وی در این زمینه می نویسد: «در مجموع 3/89 درصد از پاسخ گویان معتقد بودند که در سال 65 اعتقاد مردم به دین زیاد بوده است. این رقم در سال 71 به 2/43 درصد می رسد. یعنی پاسخ گویان براساس ادراک و برداشت خود از محیط و اطرافشان و یا رفتار مذهبی خود، ارزیابی واحدی از جامعه نداشتند؛ بلکه به تناسب ادراک های متفاوت در محیط های متفاوت، فقط 2/43 درصد از آنها با افراد و محیطی سر و کار داشتند که هنوز دارای اعتقادات مذهبی بودند. ارزیابی از اعتقادات مردم برای سال 56 هنوز کم تر از سال 71 و 9/21 درصد بوده است.

جدول اعتقاد به دین

سال135613651371

خیلی خیلی کم17.9--5.6

خیلی کم19.31.013.0

کم12.61.014.6

متوسط28.28.723.6

زیاد8.616.317.3

خیلی زیاد21.9789.341.743.215.6

خیلی خیلی زیاد6.331.310.3

جمع100.0100.0100.0

ص: 205

درباره رعایت حجاب، نتیجه سنجش این است که 2/86 درصد از پاسخ گویان معتقد بودند که در سال 65 عدم رعایت حجاب از نظر مردم عیب داشت. یعنی خانم ها به علت این که احساس می کردند مردم از بی حجابی خوششان نمی آید و احتمال دارد که به آنها به گونه ای توهین شود، بیش تر حجاب را رعایت می کردند. این بدان معنا است که در آن زمان یک کنترل درونی در ارزش های انقلابی _ مذهبی وجود داشت و قبح آن نریخته بود و مسئولان با فشار اکثریت خانم ها را به رعایت حجاب وادار نمی کردند، ولی این ارزیابی و اعتقاد در سال 71 به 5/41 درصد می رسد.

درباره احترام به خانم های چادری می نویسد: «8/81 درصد از پاسخگویان معتقد بودند مردم در سال 65 به خانم های چادری احترام می گذاشتند؛ در حالی که این رقم در سال 71 به 8/36 درصد می رسد.(1)

توضیح جامعه شناختی این سنجش این است که وقتی ارزش های یک جامعه تغییر کند و از سوی مذهبی به سوی غیر ارزشی برود و انحراف در ارزش ها ایجاد گردد و ارزش های مذهبی از نظر اجتماعی بی ارزش شوند، طبعاً دارندگان سمبل های آن (چادر و...) نیز از نظر افراد کم ارزش می شوند. من خود بارها در فروشگاه ها و مغازه ها دیده ام که مذهبی ها و یا چادری هایی که رفتار فروشندگان با آنها پرخاشگرانه است؛ نظیر: «نداریم» یا «آقا یا اله استخاره نکن» و... . پی آمد این تغییر، کنار گذاشتن سمبل چادر و امثال آن

ص: 206

بوده و به تدریج مردم از نهادهای وابسته به نظام ارزشی یعنی نهادهای انقلابی رویگردان خواهند بود.

نکته سوم: نکته آخر هشدار به دلسوزان و مسئولان جامعه است که اگر این روند تغییر ارزشی و انحراف از ارزش ها متوقف نگردد و مسئولان فرهنگی و دست اندرکاران رسانه ها در جهت تقویت و تحکیم ارزش ها تلاش نکنند و خانواده ها به وظایف خطیر خود در امر آگاهی بخشی فرزندان و مسلح کردن آنان به ارزش ها به درستی عمل نکنند و یا کوتاهی کنند، نسل سوم انقلاب، از دست خواهند رفت و خسارت این ضایعه کمتر از جنگ و ستم سلاطین پیشین نخواهد بود.

هرچند جوانان این مرز و بوم، در جهت اعتلای ارزش های دینی و حسینی در هر زمانی سنگ تمام گذاشته و جان گران را در راه آن فدا کرده اند و می کنند، ولی هوشیاری و پیش گیری از حادثه های تلخی چون عاشورا را نیز نباید فراموش کرد و دشمنان قسم خورده را نادیده گرفت.

ص: 207

اشاره می کنیم:

حضرت مسیح را تبلیغ می کنند، تصویری از آن حضرت ارائه کرده اند؟ هرچند برنامه ها و گفت وگوهایی درباره امام زمان در سیما ملاحظه می شود، ولی تأثیر هیچ کدام به اندازه فیلم و تصویر نیست. در غرب با ساختن فیلم و سریال هایی در جهت تخریب چهره نازنین حضرت و طراحی مسابقات و بازی های کامپیوتری، افراد به خصوص نوجوانان را در برابر نام مهدی و محمد شرطی می کنند؛ به گونه ای که تا نام های مذکور بر صفحه نمایش درآمد، تماشاگر را وادار به تیراندازی می کند و از هم اکنون در جهت گروه گیری و سربازگیری علیه قیام آن حضرت گام برمی دارند. چرا ما که ادعای انتظار داریم در جهت سربازگیری آن حضرت تلاش نکنیم تا هم مقابله ای جدی با دسیسه غربی ها کنیم و هم اثبات ادعای سربازی آن حضرت. می توان با ساختن نمایش های مناسب و زیبا در جهت آشنایی این ارزش انسانی و اسلامی تلاش کرد و انتظار را به صورت فرهنگ درآورد که هم پناهگاه راستین معرفی شود و هم جامعه از سلامت روانی و بهداشتی برخوردار شود. عاشق امام زمان باید خود را برای ظهور آن حضرت آماده کند و آمادگی او یعنی سلامت روانی و بهداشت اخلاقی جامعه. روشن است که منتظر پاک، نخست به پاکیزگی روح و روان خود می پردازد، سپس علم انتظار را به دوش می گیرد.

مطمئن باشیم هر تولید کننده که عزم ساختن فیلم و نمایشی در این راستا کند، از عنایات و توجهات خاصه آن حضرت محروم نخواهد ماند؛ پس بیاییم گامی در این جهت برداریم.

ص: 211

خاطرات ناب و زیبای هشت ساله که به دست دلاور مردان میدان نبرد ثبت شده و آثار ستاد حفظ ارزش های دفاع مقدس دست مایه خوبی در اختیار تولید کنندگان قرار دهد و با داستان های بدیع و واقعی، ارزش ها را به تصویر کشد. در این هنگام تلویزیون می تواند با برنامه های گوناگون و بهره گیری از فرهنگ آزموده شده که هنوز نسل پدید آورنده اش در قید حیات است، نسل جوان و کم تجربه را با آن فرهنگ آشنا سازد.

صداقت: این ارزش، متأسفانه کم رنگ شده است و این خود در عوامل دیگر ریشه دارد که بررسی آن مجال دیگری را می طلبد. همین مقدار بدانیم که ورود ارزش های سکولاری که مبتنی بر سودطلبی بیشتر است، صداقت را کم رنگ ساخته است. تلویزیون می تواند با ساختن فیلم و سریال های خانوادگی و کاری و... نقش صداقت و درستی را در زندگی فردی و اجتماعی نشان دهد. چنان چه در سریال «مسافری از هند» گوشه ای از آن دیده شد که وقتی صداقت و درستی در خانواده رامین گم شد، زندگی مادی شان نیز در هم ریخت. اگر امروز آمار طلاق در کشور رو به افزایش است، عامل اصلی آن را باید در عدم صداقت دو طرف یا یکی از آنها جست وجو کرد. اگر تلویزیون با بهره گیری از تصویر و فیلم بتواند این امر را ترویج کند و با ساختن فیلم هایی که نشان دهنده پی آمدهای منفی عدم صداقت و یا پی آمدهای مثبت صداقت باشد، طبعا بر پای بندی افراد براین امور کمک خواهد کرد.

ص: 213

عدم خواندن آن در زندگی مادی و معنوی را نشان دهیم و عملاً به تبلیغ و تقویت و تحکیم این ارزش والای اسلامی بپردازیم.

4. چه کسانی را می توان با فرهنگ دانست؟

5. فرهنگ از چه عناصری تشکیل شده است؟

6. برجسته ترین و مؤثرترین عنصر فرهنگی کدام است؟

7. نقش ارزش ها در فرهنگ چیست؟

8. معنا و تعریف ارزش ها چیست؟

9. نقش و جایگاه ارزش ها در جامعه چیست؟

10. هنجار و نابهنجار چیست؟

11. چه رابطه ای بین ارزش ها و هنجارها وجود دارد؟

12. چگونه ارزش ها رفتار افراد را سازماندهی می کنند؟

13. چرا بدون ارزش ها رفتار فردی و اجتماعی ناممکن است؟

14. در چه صورتی یک رفتار بهنجار است؟

15. ارزش ها چه نقشی در بهنجار بودن رفتارها در جامعه ایفا می کنند؟

16. چه عواملی در انحراف از ارزش ها نقش دارند؟

17. انحراف از ارزش ها یعنی چه؟

18. کدام عامل نقش اساسی در انحراف از ارزش ها ایفا می کند؟

19. چگونه می توانیم از انحراف از ارزش ها پیش گیری کنیم؟

20. ارزش ها را چگونه می توانیم در جامعه حاکم کنیم؟

21. آیا ارزش ها تغییر پذیرند؟

22. چه ارزش هایی از جامعه تغییر می پذیرد؟

23. چگونه ارزش ها در جامعه تغییر می پذیرد؟

24. چه عواملی در تغییر ارزش ها نقش آفرین هستند؟

25. ارزش ها به چند دسته تقسیم می شوند؟

ص: 216

26. ارزش های اجتماعی چگونه ارزش هایی بوده و در چه چیزی ریشه دارند؟

27. ارزش های دینی از کجا ریشه می گیرند؟

28. ویژگی های ارزش های دینی را برشمارید.

29. ویژگی های ارزش های اجتماعی را نام ببرید.

30. چگونه می توانیم ارزش ها را به افراد جامعه بیاموزیم؟

31. بهترین روش در آموزش و شناسایی ارزش ها کدام است؟

32. نقش خانواده در ارزش مداری فرزندان چیست؟

33. کدام یک از نهادهای اجتماعی متکفل آموزش و حفظ ارزش هاست؟

34. نقش ارزش های دینی در زندگی فردی و اجتماعی افراد چیست؟

35. چند نمونه از ارزش های دینی را نام برده و پی آمد اجرای آن در جامعه را بیان کنید.

ص: 217

32. ترابی، علی اکبر، مبانی جامعه شناسی، تهران، انتشارات اقبال، 1353.

33. تویسرکانی، محمد، لئالی الاخبار، تهران، انتشارات جهان، بی تا.

34. تافلر، آلوین، موج سوم، ترجمه شهیندخت خوارزمی، نشر فاخته، 1375.

35. جوادی آملی، عبداللّه، شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر فرهنگی رجا، 1372.

36. جمعی از طلاب و روحانیان، آزادی یا توطئه، انتشارات فیضیه، 1379.

37. جی. بنت ویلیام، شاخص های فرهنگی در ایالت متحده آمریکا در پایان قرن بیستم،ترجمه فاطمه فراهانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381.

38. چلبی، مسعود، جامعه شناسی نظم، تهران، نشر نی، 1375.

39. حر عاملی شیخ محمد، وسائل الشیعه، تهران، انتشارات مکتبة الاسلامیه.

40. حسینی دهشیر، افضل السادات، نگرشی به تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلام،انتشارات تبلیغات اسلامی، 1370.

41. خسرو شاهی، قدرت اللّه، فلسفه مجازات از دیدگاه اسلام، بصیرت، دانشگاه آزاداسلامی نراق، 1380.

42. خاتمی، سید احمد، رسالت خواص، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377.

43. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی جامعه شناسی، تهران، انتشارات سمت، 1373.

44. دورکیم، امیل، درباره تقسیم کار اجتماعی، ترجمه باقر پرهام، کتابسرای بابل، 1369.

45. ریترز، جورج، نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی،تهران، انتشارات علمی، 1374.

46. روح الامینی، محمود، مبانی انسان شناسی، تهران، انتشارات عطار، 1374.

47. رگسن، ریموند، جرم شناسی نظری، ترجمه دکتر مهدی کی نیا، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد، 1374.

48. رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه، ترجمه حسین بهروان، آستان قدس رضوی،1374.

49. روشه گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران، نشر نی، 1368.

50. رفیع پور، فرامرز، آنومی یا آشفتگی اجتماعی، انتشارات سروش، 1378.

51. ______________ ، وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزشها، تهران، نشر کتاب فردا، 1378.

52. ______________ ، توسعه و تضاد، تهران انتشارات، شرکت سهامی انتشار، 1377.

53. ساروخانی، باقر، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

54. سلیمی، علی و داوری محمد، جامعه شناسی کج روی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،1380.

55. ستوده، هدایت اللّه، مقدمه ای بر آسیب شناسی اجتماعی، انتشارات آوای نور، 1374.

ص: 219

56. ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372.

57. صدیق سروستانی، رحمت اللّه، آسیب شناسی اجتماعی (جزوه درسی) دانشگاه تهران دانشکده علوم اجتماعی.

58. صدیق اورعی، غلامرضا، جامعه شناسی مسائل اجتماعی جوانان، انتشارات جهاددانشگاهی مشهد، 1374.

59. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1371.

60. طوسی، کتاب الغیبة، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1411.

61. فرهنگی، علی اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، مؤسسه تهران تایمز، 1373.

62. فخار طوسی، جواد، امام خمینی و رسانه های گروهی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381.

63. فرجاد، حسین، آسیب شناسی اجتماعی، ستیزه های خانواده و طلاق، تهران،انتشارات منصوری، 1372.

64. ______________، روانشناسی و جامعه شناسی جنایی، تهران، نشر همراه، 1359.

65. فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، شرکت سهامی کتاب های جیبی.

66. کازینو، ژان، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه باقر ساروخانی و منوچهرمحسنی، تهران انتشارات اطلاعات.

67. ______________، قدرت تلویزیون، ترجمه علی اسدی، تهران، انتشارات امیر کبیر.

68. کوزو، لوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه ثلاثی، تهران انتشارت علمی، 1368.

69. کی نیا، مهدی، مبانی جرم شناسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1376.

70. کویره، الکساندر، سیاست از نظر افلاطون، ترجمه امیر حسین جهانبگلو، تهران،انتشارات خوارزمی، 1360.

71. کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، اقتباس و ترجمه فاضلی و توسلی، انتشارات سمت، 1372.

72. کلاین برگ، اتو، روانشناسی اجتماعی، ترجمه علی محمد کاردان، تهران، شرکت سهامی نشر اندیشه، 1346.

73. گولد، جولیوس، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه گروهی، تهران، انتشارات مازیار،1376.

74. گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، 1374.

75. لوی برول، هانری، حقوق و جامعه شناسی، ترجمه مصطفی رحیمی، انتشارات سروش، 1371.

ص: 220

76. مطهری، مرتضی، جامعه و تاریخ، انتشارات صدرا.

77. ______________، مجموعه آثار، ج 6، انتشارات صدرا.

78. مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

79. ______________، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،1381.

80. محمد خلیفه، عبداللطیف، بررسی روان شناختی تحول ارزش ها، ترجمه سیدحسن سیدی، انتشارات آستان قدس رضوی، 1378.

81. محسنیان راد، مهدی، انقلاب، مطبوعات و ارزش ها، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1375.

82. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1362.

83. مینار، شناسایی هستی، ترجمه دکتر علی مراد داوودی، تهران، انتشارات کتابفروشی دهخدا، 1351.

84. ملوین، دفلور و دیگران، مبانی جامعه شناسی، اقتباس حمید خضرت نجات، شیراز،انتشارات دانشگاه شیراز، 1370.

85. مریجی، شمس اللّه، سکولاریسم و عوامل اجتماعی شکل گیری آن درایران،مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

86. مساواتی آذر، مجید، آسیب شناسی اجتماعی ایران، تبریز، انتشارات نوبل، 1374.

87. مندراس، هانری و گورویچ، ژرژ، مبانی جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران،مؤسسه سیمرغ، 1356.

88. موسوی مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، قم، انتشارات نصرتی، 1382.

89. محلاتی، سید هاشم، زندگانی امام حسین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

90. مازندرانی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضوا، 1412.

91. محسنی، منوچهر، جامعه شناسی عمومی، تهران، کتابخانه طهوری.

92. محسنیان راد، مهدی، ارتباط شناسی، تهران، انتشارات سروش، 1380.

93. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت مؤسسه الوفاء.

94. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مکتب الاعلام الاسلامی، 1363.

95. ورسلی، پیتر، نظم اجتماعی در نظریه های جامعه شناسی، ترجمه سعید سعید فر،تهران انتشارات بنیان.

96. نقوی، علی محمد، جامعه شناسی غربگرایی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1363.

ص: 221

97. نعیم آبادی، غلامعلی، آسیب شناسی خواص، انتشارات سروش، مهر، 1379.

98. نجفی یزدی، سید محمد، ازدواج و روابط زن و مرد، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1378.

99. هومن، احمد، زندان و زندانی ها، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1339.

100. هوشیار، محمد باقر، اصول آموزش و پرورش، انتشارات دانشگاه تهران، 1372.

101. هراتی، حسین، خانواده و تربیت فرزند، انتشارات اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران.

نشریه ها

102. هفته نامه آبان، شماره 100، 1378.

103. هفته نامه پیام هاجر، شماره 310، 1379.

104. هفته نامه ایران جوان، شماره 156، سال 1378.

105. ماهنامه زنان، شماره 57، سال 1378.

106. ماهنامه جامعه سالم، شماره تیرماه 1377.

107. ماهنامه کیان، فروردین 78.

روزنامه ها

108. روزنامه کیهان.

109. روزنامه پیام آزادی.

110. روزنامه فتح.

111. روزنامه ایران.

112. روزنامه صبح امروز.

113. روزنامه پیام آزادی.

ص: 222